Page 1
1 घटक १
१
उ पादन फलनाच े िव ेषण
घटक रचना :
१.१ उि ये
१.२ तावना
१.३ उ पादनाच े घटक
१.४ उ पादन फलनाची स ंक पना
१.५ उ पादन फलनाच े कार
१.५.१ अ पकालीन उ पादन फलन
१.५.२ दीघ कालीन उ पादन फलन
१.६ एकूण उ पादन , सरासरी उ पादन व सीमा ंत उ पादन
१.७ सारांश
१.८
१.१ उि ये (OBJECTIVES)
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ा या ना पुढील बाब च े ान ा होईल .
उ पादनाच े घटक
उ पादन फलनाची स ंक पना
उ पादन फलनाच े कार
एकूण उ पादन , सरासरी उ पादन व सीमा ंत उ पादन
१.२ तावना (INTRODUCTION)
अथ शा ा या अ यासात मागणी व उपभोगान ंतर उ पादन ही स ंक पना मह वप ूण ठरते.
उ पादन ि य ेचा अथ व तूची िनिम ती करण े होय. तर ’उ पादन हणज े मानवी य ना ार े
नैसिग क व त ू व मानविनिम त भांडवली व त ू यां या सहा यान े िनरिन रा या उपयोिग तांची
िनिम ती करण े होय.“ हणज ेच उ पादनाचा खरा अथ उपयोिगत ेची िनिम ती करण े ह ो य.
अथा त व त ू व सेवां या उपयोगातील बदला न ुसार उपयोिगत ेचे वेगवेगळे कार पडतात .
उदाहरणाथ , व तूचा आकार बदल ून जर उपयोिगत ेत वाढ होत अस ेल तर ती प
उपयोिगता होय . उदाहरणाथ , लाकडा या ओ ंड यापास ून टेबल, खूच तयार करण े. व तू munotes.in
Page 2
met#ce DeLe&Meem$e -II
2 एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी वाह न न े यास थान उपयोिगता िनमा ण होत े.
उदाहरणाथ , कोकणातील हाप ूस आ ंबा मुंबई या बाजारात िवकण े. जर व ेळेतील बदलान े
उपयोिगता िनमा ण होत अस ेल तर याला समय उ पयोिगता हणतात . उदाहरणाथ ,
शेतमाल िविश ह ंगामात िनमा ण होतो , परंतु तो वष भर वापरला जातो आिण एखा ा व त ू
ब ल जािहराती ार े उपभो यास मािहती िद यास याला ान उपयोिगता हणतात .
उदाहरणाथ , अंगा या साबणाच े मह व व फायद े सांगणे िश क , कलाव ंत आिण िमका ं ारे
जी समाजाची स ेवा केली जात े तीला स ेवा उपयोिगता हणतात . थोड यात वरील माण े
िनरिनरा या उपयोिगता िनमा ण कर या या ि य ेस उ पादन अस े हणतात .
१.३ उ पादनाच े घटक (FACTORS OF PRODUCTION)
भूमी, म, भांडवल व स ंयोजन ह े उ पादनाच े चार म ुख घटक होत . अिलकडील काळात
उ पादन घटका ंना आदान (Input) असे हणतात , तर या उ पादन घटका ं या सहा यान े
िनमा ण केले या उ पादनास दान (Output) असे हणतात .
उ पादनाचा अथ :
१. “वेगवेग या आदाना ंचे पांतर दानात कर या या ि य ेस उ पादन असे हणतात .”
२. “उ पादन हणज े मानवी य ना ं ारे नैसिग क व त ू व मानव िनिम त भांडवली व त ू
यां या सहा यान े िनरिनरा या उपयोिगता ंची िनिम ती करण े होय.”
थोड यात उपयोिगत े या िनिम तीसाठी उ पादनाच े चार ही घटक मह वप ूण ठरतात आिण
म, भूिम, भांडवल व स ंयोजन ह े चार ही घटक एकि त आण ून या या सहकाया तून
व तूचे उ पादन करणा या स ं थेला उ ोगस ं था (Firm) िकंवा पेढी अस े हणतात .
उ पादनाम य े योगदान िद याब ल उ पादना या भ ूमी या घटकाला ख ंड, म या घट काला
मजूरी िकंवा वेतन, भांडवल या घटकाला याज आिण स ंयोजकाला नफा या व पात
मोबदला िदला असतो .
१.४ उ पादन फलनाची स ंक पना (CONCEPT OF PRODUCTION
FUNCTION)
वा तिवक पाहता उ पादन फलन ही स ंक पना अिभया ंि क या शा ाचा िवषय आह े. परंतु
अथ शा ात द ेखील या स ंक पन ेला मह व आह े. कारण उ पादन कोठे, के हा, िकती व
कोण या व त ूचे कराव े यासाठी ही स ंक पना मह वप ूण ठरते.
या या :
“िविश उ पादन ि य ेत वापरली जाणारी आदान े व यात ून िनमा ण होणारी दान े
यां यातील प रमाणा मक स ंबंध हणज े उ पादन फलन होय .”
munotes.in
Page 3
उ पादन फलनाच े िव ेषण
3 “उ पादन फलन हणज े आदान े आिण दान े यां यातील आढळ ून येणारा काया मक स ंबंध
होय.”
“उ ोग स ं थे या भौितक आदान े व दान े यां या एकम ेकातील स ंबंधाला उ पादन फलन
हटल े जाते.”
हे समीकरणान े पुढील माण े प करता य ेईल.
Qx = f(a, b, c, d……..n)
येथे,
Qx = xव तूचे उ पादन प रमाण हणज े ( दाने)
f =काया मक स ंबंध
a, b, c, d, n = x व तू या उ पादनासाठी वापरल े जाणार े घटक (आदान े)
समजा , एखा ा व त ू या उ पादनासाठी फ म (Labour - L) आिण भा ंडवल
(Capital - K) हे दोनच घटक वापरल े जात असतील , तर उ पादन फलन प ुढील माण े
प करता य ेईल.
Qx = f(L, K)
येथे,
Qx = xव तूचे उ पादन प रमाण
f =फलन
L = माच े प रमाण
K = भांडवलाच े प रमाण
अथा त, उ पादन फलनात आदाना ंचा दाना ंशी एका िविश कारचा स ंबंध असतो .
ा. सॅ युएलसन या ं या मत े, “िविश आदाना ंचा य ेक सम ुहा या सहा यान े उ पािदत
करता य े यासारख े दाना ंचे मह म प रमाण प करणारा ता ंि क स ंबंध हणज े उ पादन
फलन होय . ते िदले या ता ंि क ाना या अव थ ेत मांडले जाते.”
थोड यात , एका िविश प रमाणातील दाना ं या ा ीसाठी आव यक असणार े आदाना ंचे
िकमान प रमाण उ पादन फलन दश िवते.
आपली गती तपासा :
१) उ पादनाच े चार म ुख घटक सा ंगा.
२) उ पादन फलन हणज े काय? munotes.in
Page 4
met#ce DeLe&Meem$e -II
4 १.५ उ पादन फलनाच े कार (TYPES OF PRODUCTION
FUNCTION)
उ पादन फलनाच े पुढील दोन कार पडतात .
१) अ पकालीन उ पादन फलन (Short Run Produ ction Function)
२) दीघ कालीन उ पादन फलन (Long Run Production Function)
१.५.१ अ पकालीन उ पादन फलन (Short Run Production Function) :
साधारणत : अ पकाळात ता ंि क प रि ततीत बदल करता य ेत नाही . अ पकाळात
उ पादना या काही घटकात बदल करता य ेत नाही . या घटकात बदल करता य ेत नाही
यांना उ पादनाच े ि थर घटक अस े हणतात . तर या घटकात बदल करता य ेतो या ंना
बदलत े घटक अस े हणतात . यामुळे एका घट काचे माण बदलत े ठेवून इतर घटका ंचे
माण ि थर ठ ेव यास उ पादनात घड ून येणा या बदलाच े िव ेषण करणा या फलनाला
अ पकालीन उ पादन फलन अस े हणतात . अ पकाळात उ पादना या एका घटकात
बदल क न आिण इतर सव घटक ि थर ठ ेवून व त ूचे उ पादन करण े श य असत े. या
बदल या स ंदभा त जे उ पादन फलन िमळत े, यालाच बदल या माणाचा िनयम (Law of
variable proportion) िकंवा अ पकालीन उ पादन फलन अस े हणतात .
अ पकालीन उ पादन फलनाम य े उ पादनाचा एक घटक बदलता ठ ेवून इतर घटक ि थर
मानल े जातात .
हे समीकरणान े पुढील माण े प होईल .
Qx = f(X1 X2 X3………Xn)
येथे,
Qx = Xव तूचे उ पादन प रमाण
f =फलन
X1 =उ पादनातील बदलता घटक
X2 X3 Xn = उ पादनातील ि थर घटक
वरील समीकरणात , Qxयाचा स ंबंध X1या बदल या घटकाशी व X2 X3 Xnया ि थर
घटका ंशी असतो .
१.५.२ दीघ कालीन उ पादन फलन (Long R un Production Function) :
या काळात उ पादना या सव या सव घटकात बदल करता य ेतो याला दीघ काळ अस े
हणतात . दीघ काळात उ पादना या सव या सव घटकात बदल करता य ेतो. जे हा
उ पादना या सव घटका ंम ये बदल क ेला असता उ पादनात काय बदल होतो त े या
उ पादन फलना ार े दश िवले जात े या उ पादन फलनास दीघ कालीन उ पादन फलन
िकंवा प रमाण यय िनयम (Law of Returns to Scale) असे हणतात . munotes.in
Page 5
उ पादन फलनाच े िव ेषण
5 हे समीकरणान े पुढील माण े प होईल .
Qx = f(X1 X2 X3………Xn)
येथे,
Qx = Xव तूचे उ पादन प रमाण
f =फलन
X1 X2 X3 Xn = Xव तू या उ पादनासाठी वापरल े जाणार े सव ि थर घटक (आदान े)
वरील समीकरणात Qxचा य स ंबंध X1 X2 X3 Xnया ि थर घटका ंशी आह े.
१.६ एकूण उ पादन , सरासरी उ पादन व सीमा ंत उ पादन (TOTAL
PRODUCT , AVERAGE PRODUCT AND MARGINAL
PRODUCT )
बदल या मा ं या िनयमा या सहा यान े आपणास एक ूण उ पादन , सरासरी उत दन व
सीमांत उ पादन यातील स ंबंध पाहता य ेईल.
ा. जॉज ि टगलर या ं या मत े, “इतर सव घटक ि थर ठ ेवून फ एका उ पादन घटकाच े
माण मशः वाढिवत ग े यास एका िविश मया देनंतर उ पादना ंत होणार े वाढीच े वाढीच े
माण घटत जात े, हणून सीमा त उ पादना घटत जात े.” ा. बेनहेम या मत े, उ पादन ,
घटका ंपैक एका घटकाच े माण वाढिवत ग ेले तर िविश िब ंदुनंतर थम सीमा ंत उ पादन व
नंतर सरासरी उ पादन घटत जात े.
वरील िव ेषण आपण आक ृती या सहा यान े प क .
वरील आक ृतीत एक ूण उ पादन , सरासरी उ पादन व सीमा ंत उ पादन या ंतील स ंबंध
दश िवला आह े. आकृतीम य े TP हा एक ूण उ पादनाचा व , AP हा सरासरी उ पादनाचा
व व MP हा सीमा ंत उ पादनाचा व आह े. इतर घटक ि थर ठ ेवून मा या मा ेत वाढ munotes.in
Page 6
met#ce DeLe&Meem$e -II
6 करीत ग े यास थम एक ूण उ पादन , सरासरी उ पादन व सीमा ंत उ पादन वाढत जात े.
आकृतीत दश िव या माण े P िबंदूत सीमा ंत उ पादन व सरासरी उ पादन समान िदस ून
येतो. P िबंदूत मह म सीमा ंत उ पादन तर R िबंदू मह म सरासरी उ पादन दश िवतो. N
िबंदूत सीमा ंत उ पादन श ू य दश िवला आह े. याचवेळी एक ूण उ पादन मह म अस याच े
आकृतीव न समाजत े. असे असल े तरी सीमा ंत उ पादन ज े हा ऋण होत े ते हा एक ूण
उ पादन द ेखील घट ू लागत े.
थोड यात वरील आक ृतीत एक ूण उ पादन , सरासरी उ पादन व सीमा ंत उ पादन या ंतील
संबंध दश िव यासाठी तीन अव था दश िव या आह ेत. यातील पािह या अव थ ेत सरासरी
व सीमा ंत उ पादन वाढताना िदसतो मा अज ून एकूण वाढ याची स ंधी या अव थ ेत िदस ून
येते. दुस या अव थ ेत सरासरी उ पादन वाढताना िदसतो मा सीमा ंत उ पादन घटत
जातो मा या अव थ ेत एकूण उ पादन सव च पातळीला पोहोचतो . ितस या अव थ ेत
मा एक ूण, सरासरी व सीमा ंत सव च उ पादन घटताना आपण आक ृतीत पाहतो . सीमांत
उ पादन या अव थ ेत ऋणा मक होत े. ते हा उ पादकान े दुस या अव थ ेत उ पादना घ ेणा
आव यक आह े.
१.७ सारांश (SUMMARY )
अथ शा ात मागणी व उपभोगान ंतर उ पादन ह े मह वप ूण ठरते आिण उ पादन हणज े
व तूची िनिम ती करण े होय. तसेच उ पादन हणज े वेगवेग या उपयोिगता ंची िनिम ती होय .
अथा त उपयोिगत ेचे अनेक कार पडतात . िनरिनरा या उपयोिगता िनमा ण कर या या
ि य ेस उ पादन अस े हणतात . उ पादनासाठी व ेगवेग या उ पादन घटका ंची (आदान )
आव यकता असत े. तर या घटका या सहा यान े िनमा ण केले या उ पादनास दान
(Output) असे हणतात . हणज ेच वेगवेग या आदाना ंचे पा ंतर दानात करणा या
ि य ेस उ पादन अस े हणतात . तुत करणात आपण उ पादन फलनाची स ंक पना
अ पकालीन व दीघ कालीन उ पादन फलन , एकूण उ पादन , सरासरी उ पादन व सीमा ंत
उ पादन इ . चा सिव तर अ यास क ेलेला आह े.
१.८ (QUESTIONS )
१) उ पादन फलन हणज े काय? अ पकालीन उ पादन फलन व दीघ कालीन उ पादन
फलन या स ंक पना प करा .
२) िटपा िलहा .
i. उ पादनाच े घटक
ii.एकूण उ पा दन
iii.सरासरी उ पादन
iv.सीमांत उ पादन
munotes.in
Page 7
7 २
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
घटक रचना :
२.१ उि ये
२.२ तावना
२.३ बदल या माणाचा िनयम
२.४ प रमाण यय िनयम
२.५ समउ पादन व
२.६ समउ पादन व ाची व ैिश य े
२.७ उ पादकाच े संतुलन
२.८ सारांश
२.९
२.१ उि ये (OBJECTIVES)
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ा या ना पुढील बाब च े ान ा होईल .
बदल या माणाचा िनयम
प रणाम यय िनयम
समउ पादन व ाचा अथ व वैिश य े
उ पादकाच े संतुलन
२.२ तावना (INTRODUCTION)
अ पकाळात उ पादनाचा एक घट क बदलता ठ ेवून इतर घटक ि थर ठ ेव यास यचा
उ पादनावर काय प रणाम होतो याचा िवचार बदल या माणाचा िनयमात क ेलेला आह े.
उ पादन फलनाच े सिव तर प ीकरण कर यासाठी या नवीन त ं ाचा वापर क ेला जातो
ते तं हणज े समउ पादन व िव ेषण होय . समवृ ी व िव ेषणासारख ेच समउ पादन
व ाच े िव ेषण आह े. उपभोगा या े ात समव ृ ी व िव ेषण जस े मह वाच े असत े,
तसेच उ पादन े ात समउ पादन व िव ेषण मह वप ूण मानल े जाते. उ पादना द ेणारे munotes.in
Page 8
met#ce DeLe&Meem$e -II
8 दोन उ पादन घटका ंचे वेगवेगळे आदान -समूह दश िवणार े ि बंदूपथ साधणारा व हणज े
समउ पादन व होय . या सम उ पादन व ा ंनाच उ पादकाचा समव ृ ी व (Producer’s
Indifference Curve ), सम उ पादन राशी व (Iso-Product Curve ) आिण सम
उ पादन व (Iso-quants ) असे ही हणतात . उदाहरणाथ – एखा ा व त ु या १००
नगांचे उ पादन १ यं व २० िमका ं या साहा यान े होऊ शकत े िकंवा २ यं व १५
िमका ं या सहा यान े करता य ेते.
२.३ बदल या माणाचा िनयम (LAW OF VARI ABLE
PROPORTION )
२.३.१ िनयमाची या या :
१) पॉल स ॅ युएलसन –“तांि क ि थती कायम असताना एक घटक बदलता व इतर घटक
ि थर असताना स ु वातीला बदल या घटका ंमुळे उ पादनात वाढ होत े परंतु एका ठरािवक
मया देनंतर बदल या घटकात वाढ क े यास उ पादनात होणारी वाढ कमी कमी होत जात े.”
२) ा. जॉज ि टगलर –“इतर उ पादन घटक ि थर ठ ेवून एका उ पादन घटका या
मा ेत समान माणात वाढ क ेली तर एका िविश मया देनंतर उ पादनात होणा या वाढीच े
माण घटत जात े हणज े सीमा ंत उ पादन घटत जात े.”
३) ा. बेन हॅम –“एका घटका या स ंयोगाम य े माणशीर वाढ करत ग े यास एका िविश
िबंदूंनतर स ु वातीला सीमा ंत उ पादन घटत े व नंतर सरासरी उ पादन देखील घटत जात े.”
अ प काळात उ ोगस ं थे या एक ूण उ पादन घटका ंचे दोन कार पडतात .
अ) बदलत े घटक :
असे घटक क या ं या प रमाणात सहज वाढ िक ंवा घट करता य ेते. उदाहरणाथ – क चा
माल, मजूर, इंधन, वाहतूक खच इ.
ब) ि थर घटक :
असे घटक क या ं या प रमाणात अ पकाळात वाढ िक ंवा घट करण े श य नसत े.
उदाहरणाथ - इमारत , अवजड य ं साम ी , यव थापक वग इ.
उ पादनाच े इतर घटक ि थर असताना व एक घटक बदलता असताना उ पादनात होत
असल े या प रवत नाचे प ीकरण बदल या माणाचा िनयम द ेतो.
२.३.२ बदल या माणा या िन यमाची ग ृिहते
१. अ पकालीन िव ेषण िवचारात घ ेतले आहे.
२. उ पादनाच े तं ि थर आह े.
३. उ पादना या एका घटकात बदल करण े श य असत े. munotes.in
Page 9
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
9 ४. उ पादनाच े इतर घटक ि थर असतात .
५. उ पादन घटक व ेगवेग या माणात एक आणता य ेतात.
६. सीमांत व सरासरी उ पादनाच े मोजमाप भौितक प रमाणात होऊ शकत े (उदा. टन,
ि वंटल इ .)
७. अथ यव थ ेत पूण पधा असत े.
२.३.३ िनयमा ंचे प ीकरण :
उ पादनातील एका घटकाच े प रमाण ि थर ठ ेवून इतर घटका ं या प रमाणात वाढ करत
गे यास एक ूण उ पादनात होणा या वाढीच े माण स ु वातीला वाढत े, नंतर ि थर होत े व
शेवटी घटत जात े. हणज ेच बदल या माणा या िनयमा या तीन अव था िदस ून येतात.
उदाहरणा या सहा यान े िनयमाच े प ीकरण करता य ेईल. समजा उ पादनात भा ंडवल व
म ह े दोन घटक आह ेत. यातील भा ंडवल हा घटक ि थर अस ून म हा घटक बदलता
असला तरी या ंची स ं या जस जशी वाढत जाईल तस तस े एकूण, सरासरी व सीमा ंत
उ पादन प रमाणात बदल होत जाईल ह े पुढील को का ार े प होईल .
त ा . २.१
मीका ं
ची
सं या भांडव
लाचे
प रमाण म आिण
भांडवलाच े
माण एकूण
उ पादन सरासरी
उ पादन सीमांत
उ पादन
१ २ १:२ ६ ६ ६
२ २ २:२ १६ ८ १०
३ २ ३:२ २७ ९ ११
४ २ ४:२ ३६ ९ ९
५ २ ५:२ ४० ८ ४
६ २ ६:२ ४२ ७ २
७ २ ७:२ ४२ ६ ०
८ २ ८:२ ४० ५ -२
वरील त याव न अस े प होत े क भा ंडवलाच े प रमाण ि थर असताना माच े प रमाण
वाढवत ग े यास एक ूण उ पादन वाढत जात े. परंतु सरासरी आिण सीमा ंत उ पादन प रमाण
एका िविश मया देपय त वाढत े व नंतर कमी कमी होत जात े. या िठकाणी उ पादना या तीन munotes.in
Page 10
met#ce DeLe&Meem$e -II
10 अव था िदस ून येतात. ४ या मा या प रमाणापय त सरासरी उ पादन वाढत जात े.
यामुळे ही उ पादनाची पिहली अव था हण ून ओळखली जात े. मा या ७ या
प रमाणापय त दुसरी अव था िदस ून येते, येथे सीमा ंत उ पादन श ु य होत े. पुढे मा ७ या
प रमाणान ंतर तीसरी अव था िदस ून येते, येथे एकूण उ पादन कमी होऊ लागत े तसेच
सीमांत उ पादन ऋण होत जात े. या तीनही अव था आक ृती या सहा यान े पुढील माण े
दाखिव ता येतील.
आकृती मा ंक २.१ बदल या माणाचा िनयम
आकृतीम य े OXअ ावर माच े प रमाण तर OY अ ावर उ पादन प रमाण दश िवले
असून, TPहा एक ूण उ पादन व AP हा सरासरी उ पादन व तर हा MPहा सीमा ंत
उ पादन व आह े. आकृतीम य े िदसून येणाया तीन अव था चे प ीकरण प ुढील माण े
देता येईल.
१) थम अव था (First Stage) :
उ पादनाची थम अव था माच े प रमाण O-X2 इतके होई पय त असत े. या अव थ ेत
एकूण, सरासरी तस ेच सीमा ंत उ पादन वाढत जात े. परंतु सीमा ंत उ पादनात होणाया
वाढीचा व ेग सरासरी उ पादनाप े ा जा त असतो आिण O-X1 उ पादनान ंतर हा व ेग कमी
कमी होत जातो . N1 या िबंदूत सरासरी उ पादन सवा त जा त असत े आिण य ेथेच O-X1
म प रमाणान ंतर कमी होत असल ेले सीमा ंत उ पादन सरासरी उ पादनाबरोबर असत े या
िठकाणी सरासरी उ पादन O-X2 म प रमाणापय त वाढत असत े. यामुळे या प रि थतीत
िदसून येत असल े या उ पादन िनयमास वध उ पादन िनयम (Law of Increasing
Returns) असे हणतात . हा िनयम माच े प रमाण O-X2 होईपय त िदस ून येतो.
सीमांत उ पादन वाढ याची कारण े :
१) या काळात उ पादना या ि थर घटका ंचे प रमाण जा त असत े. तसेच ते घटक
अिवभा य अस यान े याच े माण कमी करता य ेत नाही . प रणामी या काळात याचा
पूण उपयोग होत नस यान े उ पादन कमी िमळत े. परंतु या ि थर घटका ंचा वापर munotes.in
Page 11
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
11 जसजसा प ुण पणे होऊ लागतो तसतशी या ंची काय मता वाढत जात े. यामुळे
या या उ पादकत ेत वाढ हो ऊन सीमा ंत उ पादन वाढत जात े.
२) उ पादन प ेढीस ा होणार े आंत रक व बा फायद े उ पादन ि य ेत सुधारणा
घडवून आणतात . यामुळे उ पादनाचा व ेग वाढ ून सीमा ंत उ पादन वाढत े.
२) दुसरी अव था (Second Stage) :
जेथे सरासरी उ पादन मह म अस ून ते सीमा ंत उ पा दनाबरोबर असत े तेथे ही अव था
सु होत े व सीमा ंत उ पादन ज ेथे शु य होत े तेथे ही अव था स ंपते. जे हा सीमा ंत उ पादन
शु य असत े ते हा एक ूण उ पादन मह म असत े. या अव थ ेत सरासरी उ पादनाप े ा
सीमांत उ पादन कमी हो याचा व ेग हा जा त असतो . प रणामी सीमा ंत उ पादन कमी होत
अस याम ुळे येथे हासमान उ पादन िनयम काया ि वत होतो . मा या O-X3 प रणामास
सीमांत उ पादन श ु य होताना िदस ून येते.
हासमान याय िनयम लाग ू हो याची कारण े :
१) अ पकाळात काही घटक ि थर असतात . शेतक यासाठी जमीन हा घटक ि थर अस ून
याचा पुरवठा अलविचक आह े. िमक आिण भा ंडवल ह े घटक ज े हा जमीन या घटका या
संयोगात य ेतात त े हा बदल या घटका ं या वाढ या प रणामा या त ुलनेत ि थर घटका ंचे
प रमाण कमी पडत अस यान े हासमान याय िनयम िदस ून येतो.
२) या िठकाणी उ पादनाच े घटक ह े एकम ेकांना अप ूण पया यी असतात . म या
भांडवलाचा िविश मया देपय त पया य होऊ शकतो . या अप ूण पया यतेमुळे एका घटकाच े
दुस या घटका ंशी असल ेले माण बदलिवल े क सीमा ंत उ पादन कमी होऊ लागत े.
३) मा या अित र प रणामाम ुळे उ पादकता कमी होऊ लागत े. कारण उ पादन
यव थेत फाय ा या मानान े तोट्याचे माण वाढत े. प रणामी सीमा ंत उ पादन कमी
हो यास स ु वात होत े.
३) ितसरी अव था (Third Stage) :
या अव थ ेत मा या प रमाणात मोठ ्या माणात वाढ झाल ेली िदस ून येते आिण याम ुळेच
या अव थ ेत एकूण सरासरी तस ेच सीमा ंत उ पादन कमी होऊ लागत े. मा या अित र
प रमाणाम ुळे सीमा ंत उ पादन या अव थ ेत ऋण होत जात े. येथे वाढ या न ुकसानीम ुळे
एकूण तस ेच सीमा ंत उ पादन कमी होऊ लागत े.
अशा कार े बदल या माणा या िनयमात आपणास तीन अव था िदस ून येतात. या हणज े
वध उ पादन व हासमान उ पादन , तर काही अपवादा मक प रि थतीत ि थर उ पादन
िनयम काया ि वत होतो . हणज ेच बदल या माणाचा िनयमा या वध , ि थर आिण
हासमान उ पादन िनयम अशा तीन अव था िदस ून येतात.
munotes.in
Page 12
met#ce DeLe&Meem$e -II
12 बदल या माणाचा िनयमाच े मह व :
१. बदल या माणाचा िनयम अ पकाळ िवचा रात घ ेतो. अ पकालावधीत घटका ंचा संयोग
साधून मह म उ पादन कस े करता य ेईल याबाबत हा िनयम उ पादका ंचे माग दश न
करीत असतो .
२. हा िनयम उ पादकास ा ीन े सु ा माग दश क ठरतो क याम ुळे उ पादनातील
अडथळ े दूर क न उ पादनात वाढ करता य ेईल.
३. या िनयमा ारे उ पादनाच े िनरिनराळ े घटक कोण या माणात वापराव े याची क पना
येते.
४. तसेच घटका ं या पया यतेची क पना य ेऊ शकत े.
५. िवकिसत व अिवकिसत अथ यव थाना उ पादनाच े तं िनि त करताना हा िनयम
उपयु ठरतो .
२.४ प रमाण यय िनयम (LAW OF RETURNS TO THE SCALE)
अ पकाळात लाग ू पडणा या बदल या माणा या िनयमात उ पादनाचा एक घटक ि थर
ठेवून दुस या घटकाच े माण बदलत े ठेवले होते. परंतु दीघ काळात मा उ पादना या ि थर
घटका ंम ये सु ा बदल करता य ेतो.
िनयमाची ग ृहीत त व े :
१. हा िनयम मा ंडताना दीघ काळ िवचारात घ ेतलेला आह े.
२. संघटक हा घटक सोड ून सव च घटक बदलत े मानल े आहेत.
३. उ पादनाच े तं ि थर आह े.
४. िमक उपल ध साधना ं या सहा यान े उ पादनाच े काय करतात .
५. पूण पध ची प रि थती अि त वात असत े.
६. उ पादनाच े मापन िविश भौितक एक काम य े करता य ेते.
७. उ पादनात क ेवळ म ू य असणा या घटकाचा िवचार क ेला आह े.
munotes.in
Page 13
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
13 प रमाण याय िनयमाच े प ीकरण प ुढील को का या सहा यान े देता येईल.
त ा . २.२
प रमाण भूमीचे प रमाण माच े प रमाण एकूण उ पादन सीमांत उ पादन १ १ २ ७ ७
२ २ ४ १५ ८
३ ३ ६ २४ ९
४ ४ ८ ३४ १०
५ ५ १० ४४ १०
६ ६ १२ ५३ ९
७ ७ १४ ६१ ८
८ ८ १६ ६८ ७
वरील को का ार े प रमाण याय िनयमा या तीन अव था जस े वध , ि थर व हासमान
पुढील आक ृती ार े दश िवता य ेईल.
प रमाण
आकृती मा ंक २.२ प रमाण यय िनयम
वरील त ा व आक ृती ार े हे प होत े क ज े हा प रमाणान ुसार उ पादना या आदानाम य े
वाढ क ेली जात े ते हा पिह या अव थ ेत सीमा ंत उ पादन वाढत जाताना िदसत े. ही वाढ
आदाना या चौ या एकका पय त िदस ून येते. या अव थ ेत ाम ु यान े वध प रमाण याय
िनयम िदस ून येतो. munotes.in
Page 14
met#ce DeLe&Meem$e -II
14 चौ या एककपास ून पाच या एककापय त उ पादनाची द ुसरी अव था िदस ून येते. या
अव थ ेत सीमा ंत उ पादन कायम राहत े. यामुळे ि थर प रमाण याय िनयम िदस ून येतो.
ितसरी अव था पाच या एककान ंतर स ु होत े. या अव थ ेत सीमा ंत उ पादन ह े कमी होऊ
लागत े. यामुळे तेथे हासमान प रमाण याय िनयम िदस ून येतो. अथा त एकूण उ पादन
मा स ु वातीपास ून सात यान े वाढतच जाताना िदस ून येते. वरील चच व न अस े िदसून
येते क प रमाण याय िनयमात ाम ु यान े तीन अव था िदस ून येतात. या हणज े वध ,
ि थर आिण हासमान याय िनयम ा होत . या अव था िदस ून ये याचे कारण हणज े
उ पादनात िनमा ण होणार े फायद े आिण तोट े होत. फाय ाम ुळे वध उ पादन िनयम
काया ि वत होतो तर तोट ्यामुळे हासमान उ पादन िनयम काया ि वत होतो . जे हा फायदा
व तोट ्याचा समतोल साधल ेला असतो त े हा ि थर उ पादन िनयम िदस ून येतो.
आपली गती तपासा :
१) बदल या माणा या िनयमाची या या सा ंगा.
२) प रमाण यय िनयम हणज े काय?
२.५ सम उ पादन व ाचा अथ (MEANING OF ISO -QUANTS )
ा. कोहेन – “सम उ पादन व हणज े असा व जी या व ावर िमळ ू शकणारा
उ पादनाचा मह म दर ि थर असतो .”
ा. टोिनअर व ा . हेग – “ समवृ ी व ा सारखाच सम उ पादन व असतो . या माण े
समवृ ी व समाधानाची एक िविश पातळी िमळव ून देणारे दोन व त ूंचे वेगवेगळे स व
संयोग दश िवतो, अगदी याच माण े समउ पादन व ए क िविश उ पादन मा ा ा
कर यासाठी लागणा या उ पादन घटका ंचे वेगवेगळे संयोग दश िवतो.”
थोड यात अस े हणता य ेईल क एखा ा व त ू या िविश नगा ंचे उ पादना कर यासाठी
िभ न घटका ंचे माण दाखिवणारा व हणज े समउ पादन व होय .
गृिहते :
सम उ पा दना व स ंक पना प कर यासाठी प ुढील मह वाची ठरतात .
१. फ म आिण भा ंडवल उ पादनाच े दोन घटक .
२. वरील दो ही घटक एकम ेकांना पया यी असतात .
३. उ पादन त ं ि थर असत े.
वरील ग ृिहता या आ धारे समउ पादन व तयार करता य ेईल.
दोन उ पादन घटका या सहा यान े ते केले जाते. हे दो ही घटक एकम ेकांना पया यी अस ून
उ पादन काळात उ पादन त ं ि थर आह े.
munotes.in
Page 15
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
15 त ा . २.३
सम उ पादन को क (Iso-Quant Schedule )
उ पादन घटक सम ूह म भांडवल (मा ा) उ पादना प रमाण
A २० १ १००
B १५ २ १००
C ११ ३ १००
D ०८ ४ १००
E ०६ ५ १००
वरील को काव न ह े प होत े क A, B, C, D, E या कोण याही घटक सम ूहापास ून
िमळणार े उ पादना समान आह े. A घटक सम ूहासाठी २० िमक तर ०१ मा भा ंडवलाची
वापरली अस ून B घटक सम ूहासाठी १५ आिण २ मा भा ंडवला या वापर या आह ेत. मा
कोण याही घटक सम ूहापास ून िमळ णारे उ पादन १०० एवढे समान आह े.
वरील सम उ पादन को क आल ेखा या पात मा ंड यास आपणास समउ पादन व
(Iso-quant Curve ) ा होतो .
आकृती . २.३ समउ पादन व
वरील आक ृतीम य े x अ ावर भा ंडवला या मा ा तर y अ ावर िमका ंची सं या दश िवली
आहे. A, B, C, D, E हे सव घटक सम ूह एकम ेकांना जोड यास आपणास ICQ हा
डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकणारा सम उ पादन व िमळतो . या व ावरील
कोण याही स ंयोगा या सहा यान े उ पादन करता य ेते. सम उ पादना व ावर घटका ं या
ित थापन दराला ता ंि क ित थापनाचा सी मांत दर अस े हणतात . सम उ पादन
व ा या उतारान े हा दर दश िवला जातो व तो न ेहमी ऋणा मक असतो . सम उ पादन व munotes.in
Page 16
met#ce DeLe&Meem$e -II
16 आकृतीने दश िवताना या बरोबरच स ं या मक आकडा दश िवला जातो . वरील आक ृतीम य े
१०० हा आकडा ICQ या व ाकार असल े या उ पादनाची मा ा दश िवली.
सम उ पादन व नकाशा (Iso-quant Map )
समवृ ी व नकाशा माण ेच सम उ पादन व नकाशा काढता य ेतो. समवृ ीव व
नकाशात डावीकडील समव ृ ी समव ृ ी व ाप े ा उजवीकडील समव ृ ी व अिधक
समाधान द ेनारासतो . परंतु नेमके िकती समाधान अिधक आह े हे प सा ंिगतल े जात नाही .
परंतु सम उ पादक व िकती उ पादन होत े हे अंकातून दश िवतो. उ पादना या व ेगवेग या
पातळी दश िवंरे अनेक सम उ पादन व काढ यास सम उ पादन व नकाशा तयार होतो .
आकृती . २.४ : समउ पादन व नकाशा
वरील आक ृती मा ंक २.४ म ये O-X अ ावर भा ंडवलाची मा ा तर O-Y अ ावर
िमका ंची मा दश िवली अस ून IQC१, IQC२, IQC३ आिण IQC४ असे चार सम उ पादन
व दश िवले आहेत. ते व अन ु मे १०० नग, २०० नग, ३०० नग व ४०० नगांचे
उ पादन प रमाण दश िवतात . याचाच अथ असा क IQC१ पे ा IQC४ हा व जा त
उ पादना प रमाण दश िवतो.
आपली गती तपासा :
१. सम उ पादन व हणज े काय ?
२. सम उ पादन व नकाशा कसा तयार होतो ?
२.६ सम उ पादन व ाच े गुणधम (वैिश य े) (PROPERTIES OF ISO -
QUANTS )
म आिण भा ंडवल ह े उ पादनाच े दोन घटक अस ून ते एकम ेकांना पया यी हणून वापरता
येतात व प ूव एवढ ेच उ पादन करता य ेते. हणज े जा त िमक व कमी भा ंडवल िक ंवा
जा त भा ंडवल आिण कमी िमका ंचा वापर क न व त ूचे उ पादन (१०० नग) पूव
इतकेच करता य ेते. अथा त हे दो ही घटक एकम ेकांना पूण पया यी नाहीत . हणज ेच munotes.in
Page 17
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
17 भांडवलाचा वा पर ना करता फ िमका ंचा वापर क न उ पादन तयार करण े िकंवा
िमका ंचा वापर न करता फ भा ंडवलाचा वापर क न व त ूची िनिम ती करण े श य
नसते. हणज े एका घटकाऐवजी द ुस या घटक स ंपूण पणे वापरण े श य नसत े. तर
उ पादनात याच े माण कमी जा त करता य ेते. याव न सम उ पादन व ाची व ैिश य े
पुढील माण े प करता य ेतील.
१. सम उ पादन व ह े ऋणा मक उताराच े असतात .
२. सम उ पादन व ह े आरंभ थानाशी बिहव असतात .
३. दोन सम उ पादन व ह े एकम ेकांना छेदत नाहीत .
४. वर या पातळीवरील सम उ पादन व ह े उ पादनाच े जा त प रमाण दश िवतात .
५. दोन सम उ पादन व ाम य े अनेक सम उ पादन व अस ू शकतात .
६. सम उ पादन व ा ंचा आकार हा सीमार ेषांनी मया िदत असतो .
वरील ग ुणधमा चे सिव तर प ीकरण प ुढील माण े –
१) सम उ पादन व ह े ऋणा मक उताराच े असतात :
सम उ पादन व ह े डावीकड ून उजवीकड े खाली उतरणार े असतात . जे तसे असेल तर हा
व समान उ पादन मा ा दश िवणार नाही . या व ान े समान उ पादन मा ा दश िव यासाठी
एका उ पादन घटकाची मा ा कमी होण े आव यक आह े. ही मा कमी होत नस ेल तर
समान उ पादन िनमा ण न होता उ पादनात फरक होईल . हे आपण आक ृतीने प क .
आकृती . २.५ munotes.in
Page 18
met#ce DeLe&Meem$e -II
18 वरील आक ृती मा ंक २.५ ‘A’ म ये IQC (१००) या समउ पादन व ावर भा ंडवलाची
मा ा a आिण b िबंदू या िठकाणी ि थर अस ून माची मा ा b िबंदू या िठकाणी वाढत
आहे, हणून हा व सम उ पादन व होऊ शकत नाही . कारण सम उ पादन व ावर
वेगवेग या िब ंदू या िठकाणी एका घटकात वाढ होत असताना द ुस या घटकात घट होण े
आव यक आह े. आकृती ‘B’ मधील ि थती आक ृती ‘A’ या उलट आह े. IQC या O-X
अ ाला समा ंतर असणा या सम उ पादन व ावर माची मा ा a आिण b िबंदू या िठकाणी
ि थर अस ून भांडवलाची मा ा b िबंदू या िठकाणी वाढत आह े. हणून हा व द ेखील सम
उ पादन व होऊ शकत नाही . कारण एका घटकात वाढ होत असताना द ुस या घटकात
घट होण े आव यक असत े.
आकृती ‘C म ये iqc हा व डावीकड ून उजवीकड े वर सरकणारा अस ून या व ावरील a
िबंदूपे ा b िबंदूत भांडवल व म या दो ही घटका ं या मा ा जा त वापर यात आ या
आहेत. प रणामी हा व द ेखील सम उ पादन व होऊ शकत नाही .
आकृती ‘D’ म ये IQC हा व डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकणारा अस ून या
व ावरील a िबंदू या िठकाणी OL१ एवढे म आिण OC१ एवढी भा ंडवलाची मा ा वापरली
जाते. उ पादकान े ‘a’ ऐवजी ‘b’ िबंदूवर उ पादन घ ेत यास माची मा ा O-L२ एवढी व
भांडवलाची मा ा OC२ एवढी अस ेल. अथा त C१-C२ एवढी भा ंडवलाची मा ा वाढत े व L१-
L२ एवढी माची मा ा कमी होत े हणज े a िकंवा b या कोण याही िठकाणी उ पादन
घेत यास त े समान अस ेल, हणून समउ पादना व हा ऋणा मक उताराचा असतो ह े
आकृती ‘D’ व न िस होत े.
२) सम उ पादन व ह े आरंभ थानाशी बिहव असतात :
सम उ पादन व ाचा द ुसरा मह वाचा ग ुणधम हणज े तो आर ंभ िबंदूला बिहग ल आकाराचा
असतो .
munotes.in
Page 19
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
19
आकृती . २.६
वरील आक ृती मा ंक ६.४ म ये ‘A’ आिण ‘B’ आकृतीम य े दाखिवल ेले सम उ पादन व
हे अनु मे सरळ र ेषा मक व अ ंतग ल अस यान े हे व अन ु मे ि थर सीमा ंत पया यता दर
आिण वाढता सीमा ंत पया यता दर दश िवतात . ि थर सीमा ंत पया यता आिण वाढता सीमा ंत
पया यता दर हा अपवादा मक प रि थतीतच असतो . सामा य ि थतीत सीमा ंत पया यता दर
हा हासमान सीमा ंत पया यता दाखिवणारा व हा आक ृती या ‘C’ म ये IQC हा सम
उ पादन व उगमिब ंदूकडे बिहग ल आह े. आिण तो बिहग ल अस याच े कारण हणज े
हासमान सीमा ंत ित थापन दर ह े होय. हणून सम उ पादन व ह े आरंभ थानाशी
बिहग ल असतात .
३) दोन समउ पादन व एकम ेकांना छेदत नाहीत :
दोन समउ पादन व ह े एकम ेकांना छेदत नाहीत िक ंवा पश करत नाहीत कारण अशी
ि थती िनमा ण झा यास सम उ पादन व ाच े िन कष हे चुक चे ठरतात .
आकृती . २.७ munotes.in
Page 20
met#ce DeLe&Meem$e -II
20 वरील आक ृतीम य े IQC१ आिण IQC२ या दोन व ा ंनी एकम ेकांना छेद यास िमळणार े
िन कष चूक चे असतात . कारण IQC१ हा उ पादना या १०० मा दश िवतो तर IQC२ हा
उ पादना या २०० मा दश िवतो. IQC१ वरील ‘b’ िबंदू दो ही व ावर समान
अस याम ुळे तो ‘b’ आिण ‘c’ इतके उ पादन दश िवतो अस े आकृतीव न प होत े. परंतु
वा तव ि थतीत हा िनण य चुक चा अस ेल. ‘c’ िबंदू जवळ असल ेले २०० मा ा उ पादन
आिण ‘b’ िबंदू जवळ असल ेले १०० मा ा उ पादन एकम ेकांबरोबर होऊ शकत नाही .
हणून दोन सम उ पादन व एकम ेकांना छेदत ना हीत िक ंवा पश करत नाहीत ह े प
होते.
४) वर या पातळीवरील सम उ पादन व हा उ पादनाच े जा त प रणाम दश िवतो :
वरील सम उ पादन ह े खाल या सम उ पादन व ाप े ा जा त प रमाण दश िवतात . हे
पुढील आक ृतीने प होईल .
आकृती . २.८
वरील आक ृती मा ंक ६.६ म ये O-X अ ावर भा ंडवलाची मा ा व O-Y अ ावर माची
मा ा दश िवली अस ून IQC१, IQC२, IQC३ आिण IQC४ असे चार सम उ पादन व
दश िवले आह ेत. या य ेक व ावर उ पादन अन ु मे १००, २००, ३०० व ४००
दश िवले आहे. IQC१ पे ा IQC२ हा व दो ही व त ूचे जा त उ पादन प रमाण दश िवतो.
IQC३ पे ा IQC४ हा जा त उ पादन मा ा दश िवतो. हणज ेच य ेक उजवीकडील सम
उ पादन व हा डावीकडील सम उ पादन व ाप े ा उ पादनाच े जा त प रमाण दश िवतो.
५) दोन सम उ पादन वा ा ंपे ा अन ेक समउ पादन व अस ू शकतात :
जर दोन सम उ पादन व उ पादना या िविश मा ा दश िवत असतील तर दोघा ं या म य े
असल े या जाग ेत या दोन उ पादन मा ा मधील अन ेक मा ा दश िव या जाऊ शकतात .
यामुळे या दोन व ा ं या म य े अनेक सम उ पादन व अस ू शकतात . हे पुढील आक ृतीने
प होईल . munotes.in
Page 21
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
21
आकृती . २.९
वरील आक ृतीम य े IQC१ हा सम उ पादन व २०० मा ा इतक े उ पादन दश िवतो तर
IQC३ हा ५०० मा ा इतक े उ पादन दश िवतो. परंतु या दोन हणज े IQC१ आिण IQC३
या सम उ पादन व ा ं याम य े IQC[३००], IQC[४००] मा ा दश िवणार े अनेक सम उ पादन
व काढल े जाऊ शकतात . हणून दोन सम उ पादन व ा ंम ये अनेक सम उ पादन व
असू शकतात ह े प होत े.
६) सम उ पादन व ा ंचा आकार हा सीमा र ेषांनी मया िदत क ेलेला असतो .
सम उ पादन व ा ंचा आकार हा दोन र ेषां या म य े असल े या अ ंडाकृती द ेशात अस ू
शकतो . कारण या दोन र ेषां या बाह ेर असल े या उ पादन घटका ंचे संयोग ह े एकतर
असंभवनीय िक ंवा तोटयाच े असतात . या दोन र ेषां या म य े असल ेले उ पादन घटका ंचे
संयोग ह े फायद ेशीर िक ंवा िमत ययी अस े असतात . हणून सम उ पादन व ा ंचा आ हा
सीमा र ेषांनी मया िदत क ेलेला असतो , हे पुढील आक ृतीने प होईल .
आकृती . २.१० munotes.in
Page 22
met#ce DeLe&Meem$e -II
22 आकृतीम य े O-A आिण O-B या दोन सीमा र ेषा काढल े या अस ून IQC१, IQC२, IQC३
आिण IQC४ असे चार सम उ पादन व काढल ेले आह ेत. आकृतीमधील A आिण B
रेषे या आतील भाग हा स ंभवनीय अस ून या र ेषां या बाह ेरील भाग हा अस ंभवनीय अ सतो.
हणून सम उ पादन व ाचा आकार का सीमा र ेषांनी मया दीत क ेलेला असतो .
२.७ उ पादकाचा समतोल (PRODUCER’S EQUILIBRIUM )
उ पादकाचा समतोल हणज े जेथे िकमान उ पादन खचा त कमाल उ पादन पातळी गाठली
जाते. अशी अव था होय . एकदा अशी अव था ा झा यास या ि थ तीत बदल
कर याची उ पादकाची इ छा नसत े. उ पादकाकड ून उ पादन घटका ंची िनवड क ेली जात
असताना मह म नफा िमळिवण े हे याच े उि असत े. जा तीत जा त लाभ
िमळिव यासाठी उ पादक सम उ पादन व नकाशा व सम खच रेषा या दोन घटका ंचा
असा स ंयोग ा करतो क , या या मया िदत खचा त जा तीत जा त उ पादन िमळ ेल.
असा मह म लाभ िमळव ून देणा या स ंयोगा या िठकाणीच उ पादकाच े संतुलन होत े. तोच
उ पादकाचा समतोल िब ंदू होय. हे आपण प ुढील आक ृतीने प क या.
आकृती . २.११
वरील आक ृती मा ंक ६.१३ म ये O-X अ ावर भांडवलाची मा ा तर O-Y अ ावर
माची मा दश िवली अस ून PL ही सम खच रेषा अस ून IQC१, IQC२ आिण IQC३ असे
तीन सम उ पादन व दश िवले आहेत. IQC२ (२००) सम उ पादन व ान े PL या सम
खच रेषेला ‘R’ या िबंदू या िठकाणी पश केलेला अस ून या िठकाणी पश केलेला अस ून
या िठकाणी उ पादक Q-Q एवढ्या भा ंडवली मा ा व O-U एवढे म वाप न ‘R’ िबंदू या
िठकाणी २०० नगांचे सवा िधक उ पादन कमी खचा त क न स ंतुलन अव थ ेत असतो . या
िबंदू िशवाय तो इतर कोण याही िब ंदू या िठकाणी समतोल अव थ ेत नसतो .
munotes.in
Page 23
उ पादनाच े िनयम , समउ पादन व
व उ पादकाच े संतुलन
23 समजा उ पादकान े ‘S’ आिण ‘T’ या िब ंदूची िनवड क ेली तर त ेथे उ पादकास जा तीत
जा त उ पादन िमळणार नाही . कारण त े दो ही िब ंदू PL या समखच रेषेवर असल े तरी त े
IQC१ या खाल या सम उ पादन व ावर अस याम ुळे या व ावर असल ेले उ पादन
घटक स ंयोग फ १०० नगांचे उ पादन क शकतात . या उलट त ेवढ्या उ पादन खचा त
‘R’ िबंदू जवळील उ पादन घटक स ंयोग २०० नगांचे उ पादन करतो .
या िशवाय IQC३ या व ावर ३०० नगांचे उ पादन होऊ शकत े. परंतु उ पादका या
मया िदत ग ुंतवणूक र कम ेत या स ंयोगा या उ पादन करण े श य नाही . यामुळे ‘R’ हाच
िबंदू उ पादकाचा समतोल दश िवतो.
उ पादका या स ंतुलनासाठी प ुढील अट ची प ूत ता होण े आव यक असत े.
१. सम उ पादन व हा समखच रेषेला पश असला पािहज े.
२. सम उ पादन व हा स ंतुलना या िठकाणी िब ंदूकडे बिहग ल असला पािहज े.
३. पश िबंदू या िठकाणी ता ंि क पया यतेचा सीमा ंत दर घटत जाणारा असला पािहज े.
हणूनच आक ृतीमधील ‘R’ हा िबंदू उ पादकाच े संतुलन दश िवतो.
२.८ सारांश (SUMMARY )
अथ शा ात मागणी व उपभोगान ंतर उ पादन ह े मह वप ूण ठरत े आिण उ पादन हणज े
व तूची िनिम ती करण े होय. तसेच उ पादन हणज े वेगवेग या उपयोिगता ंची िनिम ती होय .
अथा त उपयोिगत ेचे अनेक कार पडतात . िनरिनरा या उपयोिगता िनमा ण कर या या
ि य ेस उ पादन अस े हणतात . उ पादनासाठी व ेगवेग या उ पादन घटका ंची (आदान )
आव यकता असत े. तर या घटका या सहा यान े िनमा ण केले या उ पादनास दान
(Output) असे हणतात . हणज ेच वेगवेग या आदाना ंचे पा ंतर दानात करणाया
ि य ेस उ पादन अस े हणतात . तुत करणात आपण उ पादन फलनाची स ंक पना
अ पकालीन व दीघ कालीन उ पादन फलन व या स ंदभा तील बदल या माणाचा िनयम
आिण प रमाण याय िनयम , याची व ैिश ्ये, याचे मह व इ . चा सिव तर अ यास क ेलेला
आहे.
२.९ (QUESTIONS )
१) बदल या माणाचा िनयम थोड यात प करा .
२) प रमाण याय िनयम प करा .
३) समउ पादन व ाचा अथ सांगून समउ पादना व ाची व ैिश य े िवशद करा .
४) उ पादकाच े संतुलन आक ृती या आधार े प करा .
munotes.in
Page 24
24 घटक २
३
खच िव ेषण
घटक रचना :
३.१ उि य े
३.२ तावना
३.३ उ पादन खचा या स ंक पना िक ंवा वग करण
३.४ खचा या इतर स ंक पना
३.५ अ पकालीन खच व ाची उ प ी
३.६ दीघ कालीन खच व ाची उ प ी
३.७ दीघ काळात सरासरी खच व (यू) आकाराचा अस याची कारण े
३.८ दीघ कालीन सीमा ंत खच व
३.९ सारांश
३.१०
३.१ उि ये (OBJECTIVES)
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ा या ना पुढील बाब च े ान ा होत े.
उ पादन खचा या स ंक पना
खचा या इतर स ंक पना
अ पकालीन खच व ाची य ु प ी
दीघ कालीन खच व ाची य ु प ी
दीघ कालीन सरासरी खच व (यू) आकाराचा अस याची कारण े
दीघ कालीन सीमा ंत खच व
३.२ तावना (INTRODUCTION)
येक उ पादक हा न या या अपे ेने उ पादन करत असतो आिण नफा हा व त ू व
सेवे या िनिम तीसाठी य ेणारा खच व व त ू िव क े यानंतर िमळणा या ा वर अवल ंबून munotes.in
Page 25
खच िव ेषण
25 असतो . हणून उ पादकाचा आप या व त ू िनिम तीसाठी य ेणारा खच कमी कसा रािहल
असा य न असतो . उ पादकाला भ ूमी, म, भांडवल, क चा माल, इमारती , वीज, पाणी व
इतर अन ेक गो वर खच करावा लागतो . उ पादना या चारही घटका ंचा व त ू या
उ पादनासाठी वापर करावा लागतो . या वापराब ल या ंना खंड, मजूरी, याज इ . व पात
मोबदला ावा लागतो . उ पादन घटका ंचा मोबदला हणज ेच उ पादकाचा उ पादनासाठी
असणारा खच होय, हणून खच हणज े - ’उ पादना या िविवध घटका ंना ा या लागणा या
मोबद याची ब ेरीज हणज े उ पादन खच होय.“
थोड यात उ ोगस ं थेला व त ू व सेवा यांचे उ पादन कर यासाठी जो खच करावा लागतो
याला उ पादन खच असे हणतात . तुत करणात खचा या िविवध स ंक पना आिण
अ पकालीन खच व दीघ कालीन खचा ची य ु प ी प कर यात आली आह े.
३.३ उ पादन खचा या स ंक पना िक ंवा वग करण (CONCEPTS
CLASSIFICATION OF PRODUCTION COST )
१) पैशातील खच / मौ ीक खच (Money Cost) :
डॉ. माश ल यां या मत े, एखादी व त ू िनमा ण कर यासाठी ज ेवढा प ैसा खच होतो, तेवढा या
व तूचा पैशातील खच होय. ा. हॅ सन यां या मत े, व तूचे िविश प रमाण िनमा ण
कर यासाठी उपयोगात आणल े या उ पादन घटका ंना िद या जाणा या मोबद याची बेरीज
हणज े पैशातील खच होय. उदाहरणाथ - X व तूचे १० नग उ पादन कर यासाठी २००
पये खच आला , तर २०० पये हा प ैशातील खच होय. पैशातील उ पादन खचा त
क या मालाची खर ेदी, िमका ंचे वेतन, भांडवलावरील याज , जागेचे भाडे, वाहतुक खच ,
जािहरात खच , िवमा खच , िविवध कारच े कर, कजा वरील याज , इंधन खच इ यादी
खचा चा समाव ेश होतो .
एकूण पैशातील खचा चे दोन कारात वग करण करता य ेते. हणून,
पैशातील खच = य खच + अ य खच
अ) य खच (Explicit Cost) :
“ य प ैशातील खच हणज े अशा कारचा खच होय क , जो उ ोगस ं थेला व त ू
िकंवा स ेवां या खर ेदीसाठी य पण े करावा लागतो .” उ पादन ि य ेत उ पादक
उ पादना या िविवध घटका ंना पैशा या व पात िक ंमत द ेत असतो . अशा कार या
उ पादन घटका ंवर केला जाणारा प ैशातील खच हणज े य खच होय. य खच हा
वत:ची मालक नसल े या उ पादन घटका ंवर करावा लागतो . याम य े पुढील खचा चा
समाव ेश असतो .
१) वेतन आिण मज ूरी
२) भांडवल ग ुंतवणूक वरील याज
३) क या मालाची िक ंमत munotes.in
Page 26
met#ce DeLe&Meem$e -II
26 ४) जागेचे भाडे
५) वाहतुक, बाजारप ेठ, जािहरात खच
६) िव याच े ह े
७) परवाना श ु क
८) संप ी कर
९) इंधन खच
वरील सव कारचा खच य खच होय.
ब) अ य खच (Implicit Cost) :
उ पादन ि य ेत काही घटक ह े वत : उ पादकाच े असतात . या या वापराब ल याला
मोबदला िमळत नाही . उ पादक जर द ुस यासाठी काम करत अस ेल िकंवा वत :ची बचत
दुस याला कजा ऊ देत अस ेल, तर याला या बद यात व ेतन आिण कज िमळेल. परंतु
वत: या उ पादन ि य ेत वापर क ेला तर याला काही िमळत नाही . हणज ेच
उ पादका या वत : या मालक या घटका ंचा खच हा अ य खच होय. थोड यात
’अ य खच हणज े उ पादका या मालक या साधना ंवरील व स ेवांवरील खच होय.“
याम य े पुढील खचा चा समा वेश होतो .
१) उ पादकान े वत: पुरिवले या भा ंडवलावरील याज .
२) उ पादकाला या या स ं थेतून िमळणारा सामा य नफा .
३) वत: या मालक च े उ पादन घटक .
वरील िविवध कारणा ंसाठी क ेला जाणारा खच हा पैशा या व पात य होत नाही िक ंवा
याची कोठ ेही न द हो त नाही .
२) वा तव खच (Real Cost) :
ही स ंक पना डॉ . माश ल या ंनी मा ंडली. माश ल या मत े, “व तू या उ पादनासाठी
समाजातील य ना जो य न आिण याग करावा लागतो , याला वा तिवक खच असे
हणतात .” िमका ंना सहन करावा लागणारा ास व क , भांडवलदारा ंना बचतीसाठी
करावा लागणारा उपभोग याग , जमीनदार भ ूमीचा उपयोगाचा याग करतो . वरील सव
यागांचा समाव ेश वा तव खचा त केला जातो .
उदाहरणाथ - एका स ुताराला एक ट ेबल बनिव यासाठी १० तास लागत असतील आिण
यासाठी याला िदली जाणारी मज ूरी ही १०० पये असेल तर या टेबलाचा प ैशातील
खच हा १०० इतका अस ेल. परंतु वा तव खच मा या स ुताराच े १० तासाच े म
इतका अस ेल.
वा तिवक खच ही स ंक पना मह वाची असली तरी तीचा यवहा रक ीन े फारसा उपयोग
नाही. कारण या स ंक पन ेत सं या मक मापन करण े श य नसत े. munotes.in
Page 27
खच िव ेषण
27 ३) सामािजक खच (Social Cost) :
सामािजक खच या स ंक पन ेचा िवचार यापक पातळीवर क ेला जातो . समजा एका िविश
िठकाणी अन ेक रासायिनक उ ोगा ंची उभारणी क े यास आज ूबाजू या प रसरात भ ूमी
दूषण, हवा द ूषण, पाणी द ूषण होत े. या द ूषणाचा ास उ ोजका ंना होत नसला तरी
प रसरातील आज ूबाजू या नाग रका ंना होतो . प रसरातील नाग रका ं या आरो यावर
दूषणाच े अनेक वाईट प रणाम होतात . या द ूषणाचा व वाईट गो चा ास कमी
कर यासाठी व ैयि क व शासक य पातळीवर करावा लागणारा खच िवचारात घ ेणे गरज ेचे
असत े. अशा कार या खचा ला सामािजक खच (Social Cost) असे हटल े जाते.
४) खाजगी खच (Private Cost) :
“उ पादका ंना उ ोग - यवसाय चालिव यासाठी जो य श : खच करावा लागतो याला
खाजगी खच अस े हणतात .”अशा खचा ची स ंपूण जबाबदारी ही उ ोजक िक ंवा
कारखानदारा ंची असत े.
उदाहरणा थ - समजा शामराव या भा ंडवलदार य न े कोकणात एक खाजगी मालक चा
कापड कारखाना स ु के यास कापडा या उ पादनासाठी शामराव या ंना काप ूस िवकत
यावा लाग ेल, यासाठी वाहत ुक खच करावा लाग ेल. कारखा यातील कामगारा ंना वेतन
ावे लागेल, वीज खच , पाणी खच , गोडाव ून खच , िविवध कारच े कर भराव े लागतील . या
सव खचा ची बेरीज क े यास कापडाचा उ पादन खच िमळतो आिण या सव खचा ची
जबाबदारी प ुण त: शामराव या कारखानदारावर यि श : पडते. हणून अशा खचा ला
खाजगी खच (Private Cost) असे हणतात .
५) संधी खच / वैकि पक ख च (Opportunity Cost) :
“संधी याग खच हणज े गमावल ेली संधी होय .”ही संक पना ाम ु यान े कमतरत ेशी तस ेच
यागाशी िनगडीत आह े. उ पादनाच े घटक या िविश काया साठी वापरल े आहेत. या
काया यित र , इतर काया त वापरल े जात असतील तर इतर काया पैक सवा त जा त
मोबदला द ेणा या काया त या ंना िमळणारा मोबदला हा या काया साठी ह े उ पादनाच े घटक
वापरल े आह ेत, या काया साठीचा व ैकि पक खच असतो . हणज ेच िविश उ पादन
घटका ं या सहा यान े एखादी व त ू तयार क ेली असता , याच घटका ं या सहा यान े दुसरी
व तू तयार होऊ शकत नाही . हा दुस या व तूचा याग हणज े वैकि पक खच होय.
उदाहरणाथ - समजा अथ यव था घटका ं या प ूण रोजगार स ंतुलन अव थ ेत आह े.
घटकाचा प ुरवठा मया िदत अस ून याचा वापर बदली उ पादनासाठी क ेला जातो . तसेच
अथ यव थ ेत उ पादन त ं ि थर आह े. समजा अशा ि थतीत अथ यव थ ेत दोन व त ूचे
उ पादन होत े. या हणज े वारी आिण ॅ टर. घटक मया िदत अस यान े अथ यव था
मया िदत मा ेत वारीच े िकंवा मया िदत मा ेत ॅ टरच े उ पादन घ ेऊ शकत े. जर एका
व तू या उ पादनात वाढ क ेली तर द ुस या व तू या उ पादनात घट करण े ज रीच े आहे.
हणज ेच दो ही व त ूचे उ पादन एकाच व ेळी वाढिवण े श य नाही , हे आपण प ुढील
को कान े प क .
munotes.in
Page 28
met#ce DeLe&Meem$e -II
28 त ा मांक ३.१
उ पादनाच े कार वारी (िकलो , लाख) ॅ टर (हजारात )
a ० १५
b १ १४
c २ १२
d ३ ९
e ४ ५
f ५ ०
वरील को काव न अथ यव था सहा व ेगवेग या स ंयोगां या ा दोन व त ूचे उ पादन घ ेते.
a संयोग अस े दश िवतो क जर अथ यव था सव उ पादन घटका ंचा वापर फ ॅ टर या
उ पादनासाठी करत अस ेल, तर १५ हजार ॅ टर िनमा ण होऊ शकतात . परंतु ते हा
वारीच े उ पादन शू य अस ेल.
याउलट f संयोग अस े दश िवतो क , ५ लाख िकलो इतक े वारीच े उ पादन होऊ शकत े.
परंतु ते हा ॅ टरच े उ पादन श ू य अस ेल. हणज े या िठकाणी अथ यव था १५,०००
ॅ टरचा याग करत े. हा याग हणज े वैकि पक खच होय, हे आपण प ुढील आक ृती ार े
प क शकतो .
वारी (िकलो - लाख)
आकृती मा ंक ३.१ संधी खच
वरील आक ृती ार े a, b, c, d, e, f या संयोगाना जोडणारा व हा उ पादन श यता व
आहे. (PPC) हा व अस े दश िवतो क ॅ टर या उ पादनात वाढ होत असताना munotes.in
Page 29
खच िव ेषण
29 आपणास वारीच े उ पादन कमी कराव े लागत े. या उलट ि थती जर वारीच े उ पादन
वाढिव यास िदस ून येते. एका व त ु या उ पादनात वाढ करीत असताना द ुसया व तू या
उ पादनाचा करावा लागणारा याग हणज े वैकि पक खच होय.
वैकि पक खच हा आिथ क ्या जा त मह वाचा अ यास अस याच े कारण हा खच
उ पादक घटकाचा यो य वापर कसा करता य ेईल याची क पना उ पादकाला द ेत असतो .
आपली गती तपासा :
१) उ पादन खच हणज े काय?
२) फरक प करा .
अ) य खच व अ य खच
ब) मौि क खच व वा तव खच
३.४ खचा या इतर स ंक पना (OTHER COST CONCEPTS)
याम ये पुढील स ंक पना ंचा समाव ेश होतो .
१) एकूण खच (Total Cost - TC) :
उ पादनाची िविश पातळी गाठ यासाठी उ ोगस ं थेला करावा लागणारा एक ूण ि थर खच
आिण एक ूण बदलता खच यांची बेरीज हणज े एकूण खच होय.
हणून,
एकूण ि थर खच + एकूण बदलता खच = एकूण खच
TFC + TVC = TC
२) एकूण ि थर खच (Total Fixed Cost - TFC) :
“उ पादनातील बदलाम ुळे जो खच बदलत नाही अशा खचा ला ि थर खच असे हणतात .”
व तूचे उ पादन होत असताना उ पादकाला जमीन , इमारत , यं साम ी , यव थापक वग
इ. ची आव यकता असत े. उ पादन ब ंद असल े तरी उ पादकाला या घटका ंसाठी खच
करावाच लागतो , असा खच उ पादनातील वाढीम ुळे वाढत नाही िक ंवा घटीम ुळे घटत नाही .
उ पादन ब ंद ठेवले तरी उ पादन खचा त बदल होत नाही . उदाहरणाथ - जागेचे भाडे,
इमारतीच े भाडे, यं साम ीचा घसारा , िवमा ह े, शासक य खच , यव थापका ंचे पगार इ .
३) एकूण बदलता खच (Total Variable Cost - TVC) :
जे खच उ पादन वाढीन ुसार वाढतात व घटीन ुसार घटतात अशा खचा ला बदलता खच
असे हणतात . हा खच वाढ या उ पादनाबरोबर वाढत जातो . munotes.in
Page 30
met#ce DeLe&Meem$e -II
30 उदाहरणाथ - क चामालाची खर ेदी, इंधन खच , िमका ंचे वेतन, वाहतुक खच , उ पादन
शु क इ यादी वरील खच बदलत े असतात . एकूण खचा त एक ूण ि थर खच व एक ूण
बदलता खच यांचा समाव ेश होतो .
TC = TFC + TVC
४) सरासरी खच (Average Cost) :
एकूण उ पादन खचा स उ पादना या एक ूण मा ेने भागल े असता य ेणारी राशी हणज े
सरासरी खच होय.
सू पान े -
SketÀCe GlHeeove Ke®e&mejemejer Ke®e&GlHeeovee®es SkeÀ t Ce veie
TCAC =Q
येथे,
Q = उ पादनाच े नग
उदाहरणाथ - समजा 10 X व तूचे उ पादन कर यासाठी होणारा एक ूण खच २०० पये
इतका अस ेल तर सरासरी खच हा २० पये इतका अस ेल.
५) सरासरी ि थर खच (Average Fixed Cost - AFC) :
एकूण ि थर खचा ला उ पािदत नग स ं येने भागल े असता आपणास सरासरी ि थर खच
िमळतो .
सू -
SkeÀ t Ce em f Lej Ke®e&mejemejer Ke®e&veie meK b ³ee
TFCAFC =Q
६) सरासरी बदलता खच (Average Variable Cost - AVC) :
एकूण बदल या खचा ला उ पािदत नग स ं येने भागल े असता आपणास सरासरी बदलता
खच ा होतो .
सू -
SkeÀ t Ce yeouelee Ke®e&mejemeje r yeouelee Ke®e&veie mebK³ee TVCAVC =Q
munotes.in
Page 31
खच िव ेषण
31 ७) सीमांत खच (Marginal Cost - MC) :
एकूण उ पादनात आणखी एका नगान े वाढ क े यामुळे उ पादन खचा त होणा या वाढीला
सीमांत खच असे हटल े जाते.
सू -
SketÀCe Ke®eel & e neC s eeje yeouemeec r eeble Ke®e&GlHeeove cee$esle nesCeeje yeoue
TCMC =Q
उदाहरणाथ - समजा 10 X व तूचे उ पादन क े यास १०० पये खच येतो, तर 11 X
व तूचे उ पादन क े यास जर खच ११५ पये होत अस ेल, तर १५ पये हा सीमा ंत खच
होय.
३.५ अ पकालीन खच व ाची उ प ी (DERIVATION OF SHORT
RUN COST CURVES )
१) एकूण ि थर खच (Total Fixed Cost - TFC) :
एकूण ि थर खच हा उ पादना या ि थर घटका ंवर य ेणारा एक ंदर खच दश िवतो.
अ पकालावधीत एक ूण ि थर खचा त बदल होत नाही . उ पादना या प रमाणात बदल
केला तरीही हा खच समानच राहतो . उदा. यं े, कारखाना , जागेचे भाडे इ. घटका ंवर येणारा
खच हा एक ूण ि थर खचा त समािव आह े.
२) एकूण बदलता खच (Total Variable Cost - TVC) :
उ पादन ि य ेत बदल या घटका ंवर केला जाणारा खच हणज े एकूण बदलता खच होय.
या खचा चे माण उ पादना या वाढीन ुसार वाढत जात े. उदा. म, वीज, इंधन, क चामाल
इ. घटका ंवर हा खच करावा लागतो .
३) एकूण खच (Total Cost - TC) :
उ पादनात एक ूण ि थर खच व एक ूण बदलता खच याची ब ेरीज हणज े एकूण खच होय. या
खचा त सव घटका ंवर य ेणाया खचा चा समाव ेश अस याम ुळे याला एक ूण खच अस े
हणतात . एकूण खच बदलाची िदशा ही एक ूण बदल या खचा स समा ंतर िदश े माण े असत े.
अ पकालावधीतील ह े ित ही कारच े एकूण खच पुढील आक ृती ार े दाखिवता य ेतील. munotes.in
Page 32
met#ce DeLe&Meem$e -II
32
आकृती मा ंक ३.२
वरील आक ृतीम ये एकूण ि थर खच हा एक ूण ि थर खच , एकूण बदलता खच हा एक ूण
बदलता खच दाखिवला आह े. O-Xअ ावर उ पादन प रमाण तर O-Yअ ावर उ पादन
खच दश िवला आह े. एकूण ि थर खच हा स ु वातीला O-Kएवढा असतो आिण उ पादन
िकती ही वाढल े तरी तो कायम राहतो . एकूण बदलता खच हा स ु वातीला श ु य असतो
आिण उ पादना या वाढ या प रमाणाबरोबरच तो वाढत जातो . एकूण खच हा K येथून सु
होतो आिण तो ब दलता खच आिण ि थर खच यां या ब ेरजेने वाढत जातो . एकूण ि थर
खच व एक ूण बदलता खच हा दोह ची ब ेरीज एक ूण खचा चा व दश िवत अस यान े तो
बदल या खच व ास समा ंतर असतो .
४) सरासरी ि थर खच (Average Fixed Cost - AFC) :
SketÀCe efmLej Ke®e&mejemejer em f Lej Ke®e&GlHeeove veie
उदा. समजा उ पादनाच े माण ५ नग इतक े असताना य ेणारा एक ूण ि थर खच जर २० .
इतका अस ेल तर
205mejemeje r efmLej Ke®e&
4mejemeje r efmLej Ke®e&
५) सरासरी बदलता खच (Average Variable Cost - AVC) :
SketÀCe yeouelee Ke®e&mejemejer yeouelee Ke®e&GlHeeovee®es veie munotes.in
Page 33
खच िव ेषण
33 उदा. समजा एक ूण बदलता खच २० . इतका असताना एक ूण उ पािदत नगा ंचे माण ५
इतके असेल तर
205mejemeje r yeouelee Ke®e&
4mejemejer yeouelee Ke®e&
६) सरासरी एक ूण खच (Average Total Cost - ATC) :
हणज े,
20 20mejemejer SketÀCe Ke®e&5
8ªmejemeje r SkeÀ t Ce Ke®e&
७) सीमांत खच (Marginal Cost - MC) :
उ पादनाम य े एका नगान े वाढ क े यामुळे एकूण उ पादन खचा त होणाया वाढीस सीमा ंत
खच हणतात .
SketÀCe Ke®eel & eerue yeouemeerceeble Ke®e&GlHeeovee®³ee veie meK b ³esleeu r e yeoue TCMC =Q
येथे िच हान े अ पसा बदल दश िवला आह े.
बदल
Q = उ पादन प रमाण
TC = एकूण खच
अ प कालावधीत खच व ाचा स ंबंध (Behaviour of Cost Curves in the
short -Run) :
येक उ पादीत नगासाठी य ेणारा खच मांडला तर आप याला खच व उ पादन या ंचा
संबंध दाखिवणारा त ा िमळ ेल.
munotes.in
Page 34
met#ce DeLe&Meem$e -II
34 त ा मा ंक ३.२
उ पाद न
नग एकूण
ि थर
खच
(TFC) एकूण
बदलता
खच
(TVC) एकूण
खच
(TC) स.ि थ.ख. (AFC) स.ब.ख. (AVC) स.ख.
(AC) सी.ख.
(MC)
1 2 3 4 5 6 7 8
0 100 0 100 - - - -
1 100 90 190 100 90 190 90
2 100 170 270 50 85 135 80
3 100 240 340 33.33 80 113.33 70
4 100 300 400 25.00 75 100.00 60
5 100 370 470 20.00 74 94.00 70
6 100 450 550 16.67 75 91.67 80
7 100 540 640 14.29 77.14 91.43 90
8 100 650 750 12.50 81.23 93.73 120
9 100 780 880 11.11 86.67 97.78 130
10 100 930 1030 10.00 93.00 103.00 150
वरील त याव न प ुढील गो ी प होतात .
१. उ पादना या सव पातळीवर एक ूण ि थर खच कायम आह े. (कॉलम २) उ पादन श ू य
असतानाही हा खच करावा लागतो . मा सरासरी ि थर खच हा वाढ या
उ पादनाबरोबर कमी होत जाताना िदसतो . (कॉलम ५)
२. एकूण बदलता खच वाढ या उ पादनाबरोबर सु वातीस कमी व ेगाने वाढतो कारण या
काळात वाढत े उ पादनफल िदस ून येते. परंतु ४ या नगान ंतर मा एक ूण बदलता खच
वाढ या व ेगाने वाढत जातो . कारण या काळात घटत े उ पादनफल िदस ून येते.
(कॉलम ३) सरासरी बदल या खचा बाबत स ु ा हेच िदस ून येते. (कॉलम ६)
३. एकूण उ पादन खच ही स ु वातीस ४ या नगापय त घट या व ेगाने वाढतो व न ंतर
वाढ या व ेगाने वाढतो . (कॉलम ४) एकूण सरासरी खच ही ४ या नगापय त वाढ या
वेगाने वाढतो व न ंतर ७ या नगान ंतर पु हा वाढ या व ेगाने वाढतो . (कॉलम ७)
४. सीमांत उ पादन खच देखील स ु वातीस ४ या नगापय त घटत जातो व न ंतर वाढत
जातो. कारण घट या उ पादन फलाचा िनयम होय . (कॉलम ८)
munotes.in
Page 35
खच िव ेषण
35 हेच आपण प ुढील आक ृती या सहा यान े प क .
आकृती मा ंक ३.३
वरील आक ृती ार े O-Xअ ावर उ पादन प रमाण व O-Yअ ावर उ पादन खच
दश िवले या अस ून या आक ृती ारे पुढील गो ी िस होतात .
१. उ पादनातील वाढी बरोबरच सरासरी ि थर खच व व ेगाने (AFC) डावीकड ून
उजवीकड े खाली सरकत जातो . हणज ेच हा खच वाढ या उ पादनाबरोबर घटत
जातो.
२. सरासरी बदलता खच व (AVC) वाढ या उ पादनाबरोबर स ु वातीला घटतो व न ंतर
पु हा वाढतो याम ुळे हा व डावीकड ून पु हा उजवीकड े वर चढत जातो .
३. सरासरी एक ूण खच व ATC = AC देखील वाढ या उ पादनाबरोबर स ु वातीला
झपाट्याने कमी होतो व न ंतर पु हा वाढत जातो . प रणामी प ु हा हा व उजवीकड े वर
चढतो .
४. सीमांत खचा चा व द ेखील वाढ या उ पादनाबरोबर स ु वातीला डावीकड ून
उजवीकड े खाली सरकतो हणज े उ पादन खच वाढ या उ पादनाबरोबर कमी होतो व
पु हा वाढत जाऊन व उजवीकड े वर चढत जातो .
५. सीमांत उ पादन खचा चा व (MC) सरासरी बदलता खच व (AVC) व एकूण
सरासरी खच व या (AC) दो ही व ांना या या िकमान उ ंची या िब ंदूतून खाल ून वर
छेदतो.
६. सरासरी बदल या खच व ास (यू) आकार ा हो याच े कारण हणज े बदल या
माणाचा िनयम होय . सरासरी एक ूण खच व ाचा आकार (यू) या अ रासारखाच
अस याच े कारण हणज े हा व सरासरी बदल या खचा या व ावर अवल ंबून
असतो . तसेच सीमा ंत खचा त सु वातीस होणारी घट आिण न ंतर होणारी वाढ ह े
सीमांत खच व (यू) आकाराचा अस याच े कारण आह े. अथा त येथे ही बदल या
माणाचा िनयम काया ि वत होताना िदस ून येतो.
munotes.in
Page 36
met#ce DeLe&Meem$e -II
36 आपली गती तपासा :
१) फरक प करा .
अ) सरासरी खच व सीमा ंत खच .
ब) एकूण ि थर खच व एक ूण बदलता खच .
३.६ दीघ कालीन खच व ाची उ प ी / दीघ कालीन खच व
(DERIVATION OF LONG RUN COST CURVE / LONG RUN
COST CURVE)
दीघ कालावधीम य े उ पादना या सव च घटका ंम ये बदल करण े श य असत े. यामुळे
ि थर उ पादन खच (FC) ही संक पना लाग ू पडत नाही . दीघ कालावधीत उ ोगस ं था
आप या य ं , इमारती , कायम व पी यव थापक वग इ. सव च सय ं ाम य े बदल क
शकते. हणून दीघ कालीन उ पादन खचा ची या या प ुढील माण े -
“सव च उ पादन घटक बदलता येतात अस े गृहीत धरता िविश उ पादन कर यासाठी
येणार िकमान उ पादन खच हणज े दीघ कालीन उ पादन खच होय.”
दीघ कालीन सरासरी खच (LAC) (Long Run Average Cost) :
हणज े दीघ कालीन उ पादन खच भािगल े याव ेळचे उ पादन होय .
LTCLAC =Q
LAC = दीघ कालीन सरासरी खच , LTC = दीघ कालीन एक ूण खच ,Q = उ पािदत नग
दीघ कालीन सरासरी उ पादन खचा चा अथ प कर यासाठी अ पकालीन सरासरी
खचा चा व िवचारात यावा लाग ेल. पुढील आक ृती ार े ते दश िवता य ेईल.
उ पादन
आकृती मा ंक ३.४ दीघ काली न सरासरी खच व munotes.in
Page 37
खच िव ेषण
37 वरील आक ृतीम य े SAC1,SAC2,SAC3 हे तीन अ पकालीन सरासरी खच व आह ेत.
अथा त हे तीन सव आह ेत. या आक ृती ार े पुढील म ु े प होतात .
१) O-X1इतके उ पादन यावयाच े झा यास उ ोग स ं था पिहल े सयं हणज े SAC1
याचा ि वकार कर ेल. कारण O-X1 या उ पादनपातळी पय त SAC1 या व ावर य ेणारा
सरासरी खच तेवढ्याच उ पादनासाठी SAC2 या व ाप े ा कमी आह े.
उदाहरणाथ - O-X1उ पादन घ ेत यास SAC1 वरील सरासरी खच b-x1 हा SAC2 वरील
सरासरी खच a-x2 पे ा कमी (bx1 < ax1) आहे. याव न अस े हणता येईल क O-X1 या
उ पादन पातळीपय त उ ोगस ं था SAC1 या सय ं व ावरच राहण े पसंत कर ेल.
२) समजा उ ोगस ं था O-X3इतके उ पादन करायच े असेल तर उ ोगस ं था SAC2 या
संय व ाचा आधार घ ेईल. कारण O-X3 इत या उ पादनास SAC1 या व ावरचा
सरासरी खच D-X3 इतका तर SAC2 या व ावरील खच E-X3 इतका आह े. येथे E-X3 <
D-X3 हणूनच O-X3 इत या उ पादनासाठी SAC2 या व ावरच राहण े उ ोगस ं था पस ंत
करेल.
३) उ ोगस ं था O-X5 इतके उ पादन करायच े अस यास उ ोगस ं थेला SAC3 या
सयं ाची िनवड करावी लाग ेल. कारण O-X5उ पादनास SAC2 व ावरील सरासरी खच
G-X5 इतका आह े. तर SAC3 वर त ेवढ्याच उ पादनाचा सरासरी खच H-X5 इतकाच
आहे.
वरील सव अ पकालीन सरासरी खच व ा ंना जोडणारी एक र ेषा काढ यास आपणास
दीघ कालीन सरासरी खच व िमळतो . (LAC) .LACहा य ेक अ पकालीन सरासरी खच
व ाला िविश िब ंदूना पश करतो . या LAC ला िनयोजन व (Planning Curve) िकंवा
आ छादायक व (Envelope Curve) असेही हणतात .
दीघ काळाचा िवचार करता ही उ ोगस ं था SAC2 या सय ं व ावर ‘e’या िबंदूत संतुिलत
होईल व उ पादनाची पातळी या िठकाणी O-X3 इतक अस ेल.
३.७ दीघ काळात सरासरी खच व (यू) आकाराचा अस याची कारण े
(REASONS OF U SHAPED LONG RUN AVERAGE COST
CURVE )
१) प रमाण य य िनयम :
दीघ काळात ाम ु यान े प रमाण यास िनयम लाग ू पडतो . या िनयमान ुसार स ु वातीस
वध न ंतर ि थर व श ेवटी हा समान िक ंवा घट या यय िनयम अस े तीन य ु प ी िनयम
उ पादन ि य ेत मा मान े काय करतात . यामुळे वध य ु प ी िनयमाचा प रणाम
हणून दीघ कालीन सरासरी खच कमी होतो , तर हासमान य ु प ी िनयमा ंचा प रणाम
हणून दीघ कालीन सरासरी खच वाढतो. प रणामी स ु वातीची घट व न ंतर या वाढीम ुळे
सरासरी खच व ास U (यू) आकार ा होतो . munotes.in
Page 38
met#ce DeLe&Meem$e -II
38 २) यव थापन प ती :
ा. च बरलीन या ं या मत े, उ पादन कमी असताना यव थापन प तीवर य ेणारा खच हा
जा त असतो . उ पादन प रमाण वाढत असताना स ु वातीला काही मया देपय त
यव थापना या आिण इतर खचा त ि थर अशा ग ुंतवणूक त वाढ करावी लागत नाही .
प रणामत : उ पादन वाढीबरोबर यव थापनावरील खच कमी होत जातो . आधुिनक
यव थापनात त ं ामुळे मिवभाजनाचा आिण व ैिश ीकरणाचा प रणाम उ पादनाचा व ेग
वाढून फायदा वाढत जाऊन सरा सरी खच कमी होत जातो . अथा त उ पादनाच े माण
जसजस े वाढत जाईल तसतस े मिवभाजन इतक े वाढत जाईल क िमका ं या काया वर
िनयं ण ठ ेवणे यव थापकाला कठीण जाईल . िनरिनरा या िवभागा ंचे पर परा ंशी असल ेले
सुसू ीकरण अश य होईल . प रणामी उ पादन ि य ेत िदर ंगाई होईल आिण कामाचा व ेग
कमी होऊन तोट ्याचे माण वाढ ून दीघ कालीन सरासरी खच वाढत जाईल .
३) उ पादन घटका ंची अिवभा यता :
ो. का डोर , ीमती रॉिब स , ो. नाईट, ो. लन र यां या मत े दीघ काळात उ पादनाच े
काही घटक ह े अिवभा य असतात . यामुळे सु वाती या काळात कमी उ पादन असताना
याचा प ुरेपुर वापर होत नाही . प रणामी या काळात उ पादन खच जा त असतो . उ पादन
वाढीबरोबरच अशा अिवभा य घटका ंम ये एकदम वाढ करता य ेत नाही . यामुळे या
घटका ंचा अती माणात वापर होतो . अती उपयोगाम ुळे ते काय म काय क शकत नाहीत
व सरासरी खच वाढत जातो . सु वातीस खचा त होणारी घट आिण न ंतर होणारी वाढ
यामुळे दीघ कालीन सरासरी खच व ास U (यू) आकार ा होतो .
४) संयोजका या प ुरवठ्याचा अभाव :
उ पादनात वाढ होत असताना यव थापन प तीवर ताण असला तरी स ंयोजक या
उ पादन घटका ंचा पुरवठा म ुळीच वाढत नसतो . कारण स ंयोजन आिण साहस अशा
व पाच े काय कारखा यातील कोणतीही पगारी य क शकत नाही . साहसाचा प ुरवठा
सु वातीला मया िदत अस यान े या काळात उ पादनात वध उ प ी िनयम लाग ू पडतो
आिण न ंतर साहसावर उ पादन वाढीम ुळे ताण वाढत अस या ने हासमान य ु प ी िनयम
लागू होतो . सु वातीस होणाया खचा तील घटीचा व न ंतर होणाया वाढीम ुळे सरासरी खच
व ास U (यू) आकार ा होतो .
३.८ दीघ कालीन सीमा ंत खच व (LONG RUN MARGINAL COST
CURVE )
दीघ कालीन सीमा ंत खच व ळ (यू) आकाराचा असतो .
सू -
GlHeeove Ke®eel & e Ie[tve ³esCeeje yeoueoerIe&keÀeueerve meerceel b e Ke®e&GlHeeove HeefjceeCeele Peeuesuee yeoue
munotes.in
Page 39
खच िव ेषण
39 पुढील आक ृती या सहा यान े हा खच व प करता य ेईल.
आकृती मा ंक ३.५
वरील आक ृतीचे प ीकरण प ुढील माण े देता येईल.
१) िदघ काळात O-X1 इतके उ पादन यावयाच े असेल तर A1 ा िब ंदू या िठकाणी
िमळेल कारण येथे SAC1 हा अ पकालीन सरासरी खच व आिण LAC हा िदघ कालीन
सरासरी खच व ह े एकम ेकांना पश करतात . SAC1 शी स ंबंिधत SMC1 हा आह े.
हणज ेच िदघ काळात O-X1इतके उ पादन यावयाच े अस यास उ पादनाचा सीमा ंत खच
B-X1 इतका अस ेल. येथे ‘B’हा िदघ कालीन सीमा ंत खच व ातील एक िब ंदू आहे.
२) समजा िदघ काळात O-X2 इतके उ पादन यावयाच े असेल तर त े A2 ा िब ंदू या
िठकाणी घ ेता येईल. कारण या िठकाणी अ पकालीन सरासरी खच व SAC2 हा LAC
ा िदघ कालीन सरासरी खच व ास पश करतो . तसेच हा िब ंदू SMC2 ा अ पका लीन
सीमांत व ावरील स ु ा िब ंदू आहे. हणज ेच िदघ काळातील O-X2 ा उ पादना या सीमा ंत
खच A1- X2 इतका अस ेल. तसेच A2 हा िबंदू िदघ कालीन सीमा ंत खच व ावरील एक िब ंदू
आहे.
३) जर िदघ काळात O-X3 इतके उ पादन यावयाच े असेल तर त े A3 ा िब ंदू या िठका णी
घेता य ेईल. कारण या िठकाणी SAC3 अ पकालीन सरासरी खच व (LAC) ा
िदघ कालीन सरासरी खच व ास पश करतो . तसेच ‘C’हा िबंदू A3 ा िब ंदूशी स ंबंिधत
आहे. कारण तो SAC3 ा अ पकालीन सीमा ंत खच व ावरील िब ंदू आहे. येथे O-X3 ा
उ पादनाचा सीमा ंत खच C-X3 इतका अस ेल. तसेच ‘C’हा िब ंदू िदघ कालीन सीमा ंत
व ावरील एक िब ंदू आहे.
४) या िठकाणी आपणास B1, A2, Cहे िबंदू िमळतात . ा िब ंदूंना जोडणारी र ेषा हणज ेच
िदघ कालीन सीमा ंत खच व होय .
५) वरील आक ृती ार े हे ही प होत े क िदघ कालीन सरासरी खच कमी होत असताना
सीमांत खच या याप े ा कमी असतो . munotes.in
Page 40
met#ce DeLe&Meem$e -II
40 ६) िदघ कालीन सरासरी खच कमीत कमी असताना िदघ कालीन सीमा ंत खच
या याबरोबर असतो .
७) िदघ कालीन सरासरी खच वाढत असताना सीमा ंत खच या याप े ा जा त असतो .
आपली गती तपासा :
१) िदघ कालीन उ पा दन खच हणज े काय?
२) िदघ काळात सरासरी व ू ‘(ळ)’ आकाराचा अस याची कारण े सांगा.
३.९ सारांश (SUMMARY )
येक उ पादक हा न या या अप े ेने उ पादन करत असतो . नफा हा व त ूची िव
के यानंतर िमळणाया ा ीवर अवल ंबून असतो . हणून उ पादक न ेहमी खचा पे ा ा ी
कशी अिधक राहील असा य न करत असतो . उ पादकाला व त ू व सेवे या िनिम तीसाठी
भूमी, म, भांडवल, संयोजन या उ पादन घटका ंची आव यकता असत े. या घटका ं या
वापराब ल या ंना ख ंड, मजूरी, वेतन व नफा अशा व पात मोबदल े ावे लागतात . या
उ पादन घटका ंचा मोबदला हणज ेच उ पादकाचा उ पादनासाठी असणारा खच होय.
हणून खच हणज े उ पादना या िविवध घटका ंना ावा लागणाया मोबद याची ब ेरीज होय .
तुत करणात आपण उ पादन खचा या िविवध स ंक पना , अ पकालीन खच व
िदघ कालीन खच व ाची य ु प ी प क ेलेली आह े.
३.१० (QUESTIONS )
१) अ पकालीन खच व ांची य ु प ी प करा .
२) िदघ कालीन खच व ाची य ु प ी प करा .
३) टीपा िलहा .
१) पैशातील खच
२) वा तव खच
३) सामािजक खच
४) खाजगी खच
५) िदघ कालीन सरासरी खच
६) िदघ कालीन सीमा ंत खच
munotes.in
Page 41
41 ४
ा ी या स ंक पना
घटक रचना :
४.१ उि ये
४.२ तावना
४.३ ा ी या स ंक पना - एकूण ा ी , सरासरी ा ी , सीमांत ा ी
४.४ पूण पधा व एक ूण ा ी , सरासरी ा ी आिण सीमा ंती ा ी या मधील स ंबंध
४.५ अपूण पधा व एक ूण ा ी , सरासरी ा ी आिण सीमा ंत ा ी यामधील स ंबंध
४.६ सारांश
४.७
४.१ उि ये (OBJECTIVES)
या घटकात अ यास क े यानंतर तु हास प ुढील बाब च े ान होईल .
ा ी या िविवध स ंक पना
पूण पधा आिण िविवध ा ीमधील स ंबंध
अपूण पधा आिण िविवध ा ीमधील स ंबंध
लविचक ता आिण िविवध ा ीमधील स ंबंध
४.२ तावना (INTRODUCTION)
बह तेक उ ोगस ं था या न या या अप े ेने चालिव या जातात . उ ोगस ं थेला एकाच व ेळी
उ पादक आिण िव ेता अशी द ुहेरी भूिमका बजवावी लागत े. उ ोगस ं थेला खचा चे
िव ेषण ज ेवढे मह वाच े असत े तेवढेच ा ीच े िव ेषण द ेखील मह वाच े असत े.
अथ शा ात एकाचा खच हे दुसया चे उ प न असत े. उ ोगस ं था कोण या कार या
व तूची िनिम ती करत े यावर ितची ा ी अवल ंबून असत े. उ ोगस ं थे या व त ूना मागणी
जा त अस यास ा ी द ेखील जा त अ सते. ा ी जा त अस ेल तर उ ोगस ं थेला नफा
ा होतो . ा ीचा अथ
१) ’ ा ी हणज े िविश िक ंमतीला िविश व त ूचे नग िवक ून िमळिवल ेले उ प न होय .“
२) ’उ ोगस ं थेने िविश नग िवकल े असता ितला िमळणार े उ प न हणज े ा ी होय .“ munotes.in
Page 42
met#ce DeLe&Meem$e -II
42 ४.३ ा ी या स ंक पना - एकूण ा ी , सरासरी ा ी , सीमांत ा ी
(CONCEPTS OF REVENUE)
उ ोगस ं थाना िमळणार े उ प न , महसूल िकंवा मोबदला यालाच ा ी द ेखील हटल े जाते.
उ ोगस ं थेला व त ूचे उ पादन करताना या व त ू या उ पादनासाठी य ेणारा खच व ती
व तू िव क े यानंतर िमळणारी िक ंमत िक ंवा उ प न िक ंवा ा ी याचा द ेखील िवचार
करावा लागतो . हणून ा ी या व ेगवेग या तीन स ंक पना आह ेत.
अ) एकूण ा ी (ए. ा.) Total Revenue (T.R)
ब) सरासरी ा ी (स. ा.) Average Revenue (A.R)
क) सीमांत ा ी (सी. ा.) Marginal Revenue (M.R)
वरील स ंक पना ंचा सिव तर अ यास प ूढील माण े पाह .
अ) एकूण ा ी (ए. ा.) Total Revenue (T.R) :
िव क ेले या सव नगस ं येपासून िमळणार े उ प न हणज े एकूण ा ी होय . थोड यात
एकूण ा ी हणज े िव क ेलेली नगस ं या ग ुिणले या व त ूची िकंमत होय .
सु : SkeÀ t Ce ÒeeHleer efJe¬eÀer keÀ s ueu s eer veiemeK b ³ee ek f eÀ b cele
समजा : रेनॉ ड या उ ोगस ं थेने १०० बॉलप ेन य ेक ५ पये िकंमतीला िवक यास
१०० x ५ =५०० पये एकूण ा ी होत े.
ए. ा. = १०० x५ =५०० पये
एकूण ा ी ही स ु वातीला िविश मया देपय त वाढत े नंतर मा ती हळ ूहळू कमी होऊ
लागत े. हे आपण आक ृती या सहा यान े प क .
आकृती मा ंक ४.१ एकूण ा ी
munotes.in
Page 43
ा ी या स ंक पना
43 वरील आक ृतीम य े O-Xअ ावर िव क ेलेले नग व O-Yअ ावर एक ूण ा ी दश िवलेली
आहे. ए. ा. हा एक ूण ा ीचा व अस ून OPया िब ंदूपय त एकूण ा ी वाढत े व यान ंतर
मा ती घट ू लागत े.
ब) सरासरी ा ी (स. ा.) Average Revenue (A.R) :
उ ोगस ं थेने िव क ेले या व त ू या सव नगापास ून िमळाल े या एक ूण ा ीला िव
केले या नगस ं येने भागल े असता सरासरी ा ी िमळत े.
सु :SkeÀ t Ce ÒeeHleermejemejer ÒeeHleereJ f e¬eÀer keÀ s ueu s eer veiemeK b ³ee
उदाहरणाथ : रेनॉ ड या क ंपनीने आपल े १०० बॉलप ेन ५ पये िकंमतीला िव क े यास
एकूण ा ी ५०० पये येते तर सरासरी ा ी ५ पये येते. हेच सु ात दश िव यास .
5S. Òee. 500me. Òee. ©He³esefJe¬eÀer keÀ s ueu s eer veiemeK b ³ee 100
उ ोगस ं था सामा यत : आप या सव नगांची िव एकाच िक ंमतीला करत असतात हण ून
व तूची िकंमत आिण सरासरी ा ी ह े नेहमी समान असतात . ाहकान े व तूसाठी िदल ेली
िकंमत हीच िव े याची ा ी असत े. हणून उ ोगस ं थेचा सरासरी ा ी व हाच
उपभो याचा मागणी व असतो .
क) सीमांत ा ी (सी. ा.) Marg inal Revenue (M.R) :
उ ोगस ं थेने एका अिधक नगाची िव क े यास ज े जा तीच े िन वळउ प न िमळत े याला
सीमांत ा ी अस े हणतात . दुसया श दात सीमा ंत ा ी हणज े एका जादा नगाची िव
के यास एक ूण ा ीत जी िन वळभर पडत े ती या श ेवट या नगाची सीमांत ा ी होय
िकंवा शेवट या नगा या िव म ुळे एकूण ा ीत भर हणज े सीमा ंत ा ी होय .
सु :Jemle® t ³ee SkeÀ t Ce ÒeeHleerle neC s eeje yeouemeec r eel b e ÒeeHleerJemle® t ³ee eJ f e¬eÀer Heej f ceeCeele nesCeejeyeoue
उदा. रेनॉ ड या बॉलप ेन कंपनीने ५ पये िकंमतीच े १०० पेन िवक यास एक ूण ा ी
१०० x५ =५०० पये असेल. समजा या क ंपनीने १०१ पेन िवक ून ५१० पये एकूण
ा ी झा यास श ेवटचा १ पेन हा सीमा ंत नग अस ून जा तीच े १० पये ही सीमा ंत ा ी
होय.
सीमांत ा ी ही शेवट या नगाम ुळे एकूण ा ीत पडणारी भर असत े. वरील उदाहरणात
एकूण ा ी पडल ेली भर ५१० - ५०० =१० पये आहे. अशा कार े एक जा तीचा नग
िव कर याप ूव िमळणार े उ प न ह े एक जा तीचा नग िव क े यानंतर िमळणाया एकूण
उ प नात ून वजा क े यास सीमा ंत ा ी िमळत े.
ा ी या या तीन ही स ंक पनाम य े पर पर स ंबंध असतो . munotes.in
Page 44
met#ce DeLe&Meem$e -II
44 आपली गती तपासा :
१) ा ी हणज े काय?
२) फरक प करा . सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ी .
४.४ पूण पधा व एक ूण ा ी , सरासरी ा ी आिण सीमा ंत ा ी या मधील
संबंध (RELATIONSHIP BETWEEN TR, AR AND MR CURVES
UNDER PERFECT COMPETITION)
या बाजारात अन ेक िव ेते व अन ेक ाहक असतात अशा बाजाराला प ूण पधा अ से
हणतात . उदाहरण - शेतकरी , शेतमाल व ाहक अशा प ूण पध या बाजारात कोणती ही
एक य िक ंवा उ ोगस ं था व त ू या िक ंमतीवर भाव टाक ू शकत नाही . कारण एक ूण
उ पादनात या ं या िवक या जाणा या उ पादनाचा वाटा हा अगदी अ प असतो . यामुळे
उ ोगस ं थेला बाजारातील िक ंमतच ि वकारावी लागत े. अथा त येथे सरासरी ा ी ही
व तू या सव नगांना समान अ सते. सरासरी ा ी ि थर अस याम ुळे येक अित र
नगां या िव पास ून िमळणारी सीमा ंत ा ी द ेखील सारखीच असत े. याच माण े िव
एका नगान े वाढिव याम ुळे या या एक ूण ा ीत होणारी वाढ बाजारातील िक ंमती एवढीच
असत े. हे पुढील को का ार े अिधक प करता य ेईल.
त ा . ४.१
ए. ा., स. ा. आिण सी . ा. यामधील स ंबंध
िवकल ेली नगस ं या िकंमत
( ितनग )
पये ए. ा.
(T.R.)
पये स.
ा.(A.R.)
पये सी. ा.
(M.R.)
पये
1 4 4 4 4
2 4 8 4 4
3 4 12 4 4
4 4 16 4 4
5 4 20 4 4
6 4 24 4 4
वरील को काम य े व तूची िकंमत ि थर असताना िव क ेले या नगस ं ये या वाढीबरोबर
एकूण ा ी (ए. ा.) वाढत जात े तर सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ी ि थर असत े हणज ेच ती
िकंमती बरोबर असत े. हेच पुढील आक ृती या सहा यान े प करता य ेईल. munotes.in
Page 45
ा ी या स ंक पना
45
आकृती मांक ४.२ : ए. ा., स. ा. व सी. ा. मधील स ंबंध
वरील आक ृतीम य े अ ावर व त ूचे नग दश िवले असून अ ावर ा ी दश िवली आह े. स. ा.
व सी. ा. हा सरासरी व सीमा ंत ा ीचा व अस ून ए. ा. हा एक ूण ा ीचा व होय . पूण
पध त स. ा. व सी. ा. हे व अ ाला समा ंतर असतात . कारण या पध त िव े याने
व तूचे िकती ही नग िवकल े तरी स . ा. व सी. ा. समान असत े. हणून या दो ही ा ी
एकाच र ेषेने दश िव या आह ेत. तसेच एक ूण ा ीत वाढ होत अस याम ुळे ए. ा. व
डावीकड ून उजवीकड े वर चढत जाणारा दश िवला आह े. तो वाढ या िव बरोबर ा ी त
वाढ दश िवतो.
४.५ अपूण पधा व एक ूण ा ी , सरासरी ा ी आिण सीमा ंत ा ी
यामधील स ंबंध (RELATIONSHIP BETWEEN TR , AR, AND MR
UNDER IMPERFECT COMPETETION )
पूण पधा ही वा तिवक प रि थतीम य े कोण याही अथ यव थ ेत आढळ ून येत नाही .
बह तेक अथ यव थ ेत अप ूण पधा च अि त वात असत े. अपूण पधा ही अ पािधकार ,
द् यािधकार , म ेदारीय ु पधा , म ेदारी या िविवध व पात असत े. अपूण पध त
मागणी कमी लाविचक असत े. िभ न िव नगा ं या बाबतीत व ेगवेग या िक ंमती आकार या
जातात . हणजेच िव म य े वाढ कर यासाठी िक ंमतीत घट करावी लागत े. अशा व ेळी
मागणी व ¬प्à हा डावीकड ून उजवीकड े खाली घसरणारा असतो . हणज ेच स. ा. व सी. ा.
ा पूण पध माण े एक सार या नस ून या व ेगवेग या असतात ह े पुढील को कान े प
होईल.
munotes.in
Page 46
met#ce DeLe&Meem$e -II
46 त ा . ४.२
को क मा ंक ४.२ अपूण पध तील स . ा. व सी. ा. मधील स ंबंध
िवकल ेली
नगसं या िकंमत
पये ए. ा.(T.R.)
पये स. ा.(A.R.)
पये सी. ा.(M.R.)
पये
1 12 12 12 --
2 11 22 11 10
3 10 30 10 8
4 9 36 9 6
5 8 40 8 4
6 7 42 7 2
7 6 42 6 0
वरील को काव न ह े प होत े क अप ूण पध त िव क ेले या नगस ं येत जसजशी वाढ
होते तसतशी िक ंमत कमी -कमी होत जात े. यामुळे सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ी ह े देखील
कमी होतात . मा सीमा ंत ा ी या घटी या दर हा सरासरी ा ी प े ा जा त अ सतो. तर
एकूण ा ी ही घटी या दरान े वाढत े. हे पुढील आक ृतीने प करता य ेईल.
आकृती मा ंक ४.३ अपूण पध तील स . ा. व सी. ा. यामधील स ंबंध
वरील आक ृतीम य े स. ा. व सी. ा. हे अनु मे सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ी व अस ून ते
दो ही व डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकणार े आहेत. सु वातीला ह े दो ही व एकाच
िबंदूमधून सु होत असल े तरी सरासरी ा ी प े ा सीमा ंत ा ी व व ेगाने खाली सरकतो
हणून सीमा ंत ा ी व हा सरासरी ा ी व ा या डा या बाज ूला असतो . कारण सरासरी
ा ी पे ा सीमा ंत ा ी अिधक व ेगाने घटत े. munotes.in
Page 47
ा ी या स ंक पना
47
आकृती मा ंक ४.४ अपूण पध तील एक ूण ा ी
वरील आक ृतीमधील एक ूण ा ी हा एक ूण ा ीचा व अस ून तो खाल ून वर हणज े
डावीकड ून उजवीकड े वर जाणारा धना मक उताराचा आह े. याव न ह े प होत े क अप ूण
पध त देखील प ूण पध माण ेच िव प रमाणात वाढ होत असताना एक ूण ा ी वाढत
जाते. परंतु ती वाढ घट या दरान े असत े.
आपली गती तपासा :
१) पूण पध या बाजारात एक ूण सरासरी व सीमा ंत ा ीमधील स ंबंध अ यासा .
४.६ सारांश (SUMMARY )
उ ोगस ं थे या खचा या बाज ू माण ेच ा ीची बाज ू देखील मह वाची असत े. याम य े एकूण
ा ी हणज े व तूची िकंमत ग ुणीले व तूचे िव प रमाण असत े तर सरासरी ा ी हणज े
एकूण ा ी भागील े िव क ेलेली नग स ं या आिण िसमा ंत ा ी हणज े आण खी एका
नगाने िव वाढिव यास एक ूण ा ीत होणारी िन वळवाढ होय . या तीन ही कार या
ा ी आिण प ूण पधा व अप ूण पधा याम य े वेगवेगळा स ंबंध असतो . मागणीची लविचकता
व सरासरी ा ी आिण सीमा ंत ा ी या ंचा देखील स ंबंध असतो .
munotes.in
Page 48
met#ce DeLe&Meem$e -II
48 ४.७ (QUESTIONS )
१) ा ीचा अथ सांगा व याच े िविवध कार प करा .
२) सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ी यामधील फरक प करा .
३) पूण पध त उ ोगस ं थे या एक ूण ा ी , सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ी प करा .
४) अपूण पध त एकूण ा ी, सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ी यामधील स ंबंध प करा .
५) मागणीची लविचकता व सरासरी ा ी आिण सीमा ंत ा ी यामधील स ंबंध प करा .
६) एकूण ा ीची स ंक पना उदाहरण व आक ृती या सहा यान े प करा .
munotes.in
Page 49
49 घटक ३
५
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
घटक रचना
५.० उि य े
५.१ तावना
५.२ िवतरणाचा सीमा ंत उ पादकता िस ा ंत
५.३ खंड
५.४ रकाड चा ख ंड िस ा ंत
५.५ आधुिनक ख ंड िस ा ंत
५.६ आभासी ख ंड
५.७ मजूरी/ वेतन
५.८ मजुरीचा आध ुिनक िस ा ंत
५.९ सामुिहक यश
५.१० माचा प ुरवठा व
५.११
५.० उि य े (OBJECTIVES )
िवतरणाचा सीमा ंत उ पादकता िस ा ंत समजून घेणे.
रकाड चा ख ंड िस ा ंत समज ून घेणे.
रकाड चा आध ुिनक िस ा ंत व आभासी ख ंड यांचा अ यास करण े.
मजूरी/वेतन ही स ंक पना समज ून घेणे.
मजुरीचा आध ुिनक िस ा ंत अ यासण े.
सामुिहक यश स ंक पना समज ून घेणे.
माचा प ुरवठा व अ यासण े.
munotes.in
Page 50
met#ce DeLe&Meem$e -II
50 ५.१ तावना (INTRODUCTION )
उ पादन घटका ं या स ंयु य ना ार े संप ीच े जे उ पादन होत े याची उ पादक
घटका ंम ये वाटणी कर या या ि य ेला िवतरण अस े हणतात. ा. चॅपमन या ं या मत े,
“उ पादन काया त सहभाग िद याब ल उ पादक घटका ंना िक ंवा या ं या मालका ंना जो
मोबदला िदला जातो , या ि य ेला िवतरण अस े हणतात . सामा यपण े भूमी, म, भांडवल,
संघटक या सव घटका ं या साहा या ने उ पादन क ेले जाते. या घटका ंचा पुरवठा करणा या
मालका ंना अन ु मे खंड, मजूरी, याज, नफा िदला जातो .”
या िस ा ंतानुसार, उ पादन घटका ं या सेवांसाठी या ं या िव े यांना िदली जाणारी िक ंमत
िनि त क ेली जात े, यांना िवतरणाच े िस ा ंत अस े हणतात . हे िस ा ंत भू वामीला
िमळणारा ख ंड, िमका ंना िमळणारी मज ूरी, भांडवलदाराला िमळणार े याज व स ंयोजकाला
िमळणारा नफा कसा िनि त होतो , यासंबंधीचे िववेचन करतात . िवतरणाच े सामा यत : दोन
िस ांत आह ेत –
१) िसमांत उ पादकता िस ा ंत
२) आधुिनक िस ा ंत
५.२ िवतरणाचा िसमा ंत उ पादकता िस ा ंत (MARGINAL
PRODUCTIVITY THEORY OF DISTRIBUTION )
उ पादक घटका ंना िमळणारा मोबदला या या िसमा ंत उ पाद कतेनुसार ठरतो , असे हा
िस ांत सा ंगतो. या िस ा ंतानुसार उ पादन घटका ंची िसमा ंत उ पादकता जर जा त
असेल, तर घटकाला जा त मोबदला ा हो तो. या िस ा ंताचा िवकास ज े हाँस, डॉ.
माश ल, जे. बी. लाक , वालरस इ याद नी क ेलेला आह े. या िस ा ंताचा ख या अथा ने
िव तार कर याच े काय ीमती जोन रॉिब सन या ंनी केले आहे.
५.२.१ सीमांत उ पादकत ेचा अथ –
“उ पादनाच े इतर घटक ि थर ठेवून केवळ एका घटकात सार याच माणात वाढ क े यास
एकूण उ पादनात पडणारी श ु भर हणज े या िविश घटका ंची सीमा ंत उ पादकता होय .”
ो. लाक यां या मत े,
“ येक िवव ेकशील भा ंडवलदार मह म नफा िमळावा , या उ ेशाने िमका ंना या ं या
सीमांत उ पादकत ेएवढीच मज ूरी देत असतो िक ंवा मजुरी जर िदल ेली अस ेल तर िमका ंची
सं या इतक ठ ेवतो क , यांची सी मांत उ पादकता चिलत मज ूरी दराबरोबर राहील .”
५.२.२ सीमांत उ पादकता िस ा ंताची ग ृिहते –
१) मह म नफा िमळवण े हे संयोजकाच े मुख उि असत े.
२) बाजारात प रप ूण पध ची अव था असत े. munotes.in
Page 51
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
51 ३) सव उ पाद न घटक एकिजनसी असतात .
४) उ पादन घटका ंचे िवभाजन करता य ेते.
५) उ ोगात आ हासी उ प ी िनयम लाग ू पडतो .
६) घटका या सीमा ंत उ पादकत ेचे मापन करता य ेते.
७) उ पादनाच े घटक प ूण पणे गितशील असतात .
८) अथ यव थ ेत पूण रोजगारीची अव था असत े.
५.२.३ िस ा ंताचे प ीकरण -
मह म नफा िमळवण े हे संयोजकाच े मु य उि असत े. याकरीता तो कोण याही
उ पादक घटकाचा उ पादन काया त वापर करताना या घटकाची सीमा ंत उ पादकता व
या घटकाला ावी लागणारी िक ंमत िक ंवा मोबदला या दोन गो ची त ुलना करतो . जोपय त
उ पादक घटकाची सीमा ंत उ पादकता ही याला ा या लागणा या मोबद याप े ा जा त
असते, तोपय त या घटकाचा अिधक वापर करतो . कारण अस े के याने याचा फायदा
होतो व ही ि या या घटकाची सीमा ंत उ पादकता या या मोबद याबरोबर होत नाही ,
तोपय त सु च ठ ेवतो. यावेळी उ पादन घटकाची सीमा ंत उ पादकता ही या घटका या
मोबद याबरोबर होत े, यावेळी तो या घटकाचा अिधक वापर करण े बंद करतो . कारण
यापुढे घट या फला या िनयमान ुसार या घटकाची सीमा ंत उ पादकता ही याला ा या
लागणा या मोबद याप े ा कमी होईल . प रणामी याला तोटा होईल .
हीच क पना उदाहरणा या साहा यान े पुढील माण े प करता य ेईल.
त ा . ५.१
मजुरांची सं या येक मज ुराची सीमा ंत उ पादकता िमका ंची मज ूरी
१ १०० . ५० .
२ ७५ . ५० .
३ ५० . ५० .
४ २५ . ५० .
वरील उदाहरणात पिह या मज ुरामुळे सीमा ंत उ पादन १०० . चे होते व याला ५० .
फायदा होतो . या माण े दुस या मज ुरापास ून २५ . चा फायदा होतो . ितस या मज ुरापास ून
मा फायदा होत नाही , परंतु तोटाही होत नाही . कारण याची सीमा ंत उ पादकता व या ला
ावी लागणारी मज ूरी समान आह े, परंतु तो चौथा मज ूर कामावर घेणार नाही , कारण
या यापास ून संयोजकाला २५ . तोटा होतो . हणून कोणताही िवव ेकशील स ंयोजक या munotes.in
Page 52
met#ce DeLe&Meem$e -II
52 मजुराची सीमा ंत उ पादकता या या मज ूरी एवढी अस ेल. एवढेच मज ूर कामावर घ ेईल
हणज े वरील उदा . नुसार ३ मजूर कामावर घेतले जातील .
वरील उदाहरण आक ृती या सहा यान े पुढील माण े प करता य ेईल.
आकृती . ५.१
वरील आक ृतीत दश िव या माण े सीउ हा सीमा ंत उ पादकता व अस ून तो आ हासी
उ प ी िनयमान ुसार व न खाली उतरणारा ऋणा मक आकाराचा आह े. मम हा ि थर
मजूरी दराचा व अस ून सीमा ंत उ पादकता व ाला स िब ंदूत छेदून जातो . यामुळे या
िठकाणी सीमा ंत उ पादकता व मज ुरीचा दर यात समानता थािपत होऊन मज ुरीचा दर
५० . असताना तीन मज ूर कामावर लावल े जातील .
एका उ पाद न घटकाचा अन ेक उ ोगात वापर करता य ेतो. यामुळे एका घटकाची एका
उ ोगात सीमा ंत उ पादकता कमी अस ेल, तर तो घटक या उ ोगात ून जा त उ पादकता
असल े या उ ोगात जाईल . यामुळे साहिजकच पिह या उ ोगातील घटकाच े प रमाण
कमी झा याम ुळे तेथील सीमा ंत उ पादकता वाढ ेल. तर दुस या उ ोगात घटकाच े प रमा ण
वाढ याम ुळे तेथील सीमा ंत उ पादकता कमी होईल व अशा कार े या घटकाची दो ही
उ ोगातील सीमा ंत उ पादकता समान होईल .
सारांश पान े, दीघ काळात य ेक उ पादन घटकाची सीमा ंत उ पादकता सव उ ोगात
समान राह न ती या घटकाला ा या लागणा या मोबद याबरो बर राहील .
५.२.४ िस ा ंतावरील िटका / आ ेप:
१) सीमांत उ पादकत ेचे मोजमाप कठीण –
व तूचे उ पादन ह े अनेक उ पाद न घटका ं या काया चा स ंयु प रमाण असतो . यामुळे
एका घटका या मा ेत वाढ क े याने उ पादनात होणारी वाढ ही क ेवळ या मा ेपुरतीच munotes.in
Page 53
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
53 झालेली नसत े, तर सव घटका ंचा संयु प रणाम असतो . यामुळे एका घटकाची सीमा ंत
उ पादकता मोजण े अश य आह े.
२) अ यवहाय िस ा ंत -
या िस ा ंतानुसार उ पादक घटकाचा मोबदला या या सीमा ंत उ पादकत ेनुसार िदला
जातो. परंतु यवहारात अस े आढळ ून येत नाही .
उदा. मजुरांना िदली जा णारी मज ूरी या ं या सीमा ंत उ पादक तेपे ा िकतीतरी कमी असत े.
३) सव घटक एकिजनसी नसतात -
उ पादनाच े सव घटक एकिजनसी नस ून याम य े िविभ नता िदस ून येते. उदा – येक
िमका ंची काय मता व कौश य िभ निभ न असत े.
४) अ प काळाकड े दुल -
या िस ा ंतात क ेवळ दीघ काळाचा िवचार झाल ेला आह े. परंतु अ पकाळात मोबदल े कसे
ठरतात , याचा िवचार क ेलेला नाही .
५) उ पादन त ं ि थर नसत े.
६) पूण रोजगारीची ि थती अि त वात नसत े.
७) उ पादनाच े घटक प ूण पणे गितशील नसतात .
८) केवळ आ हासी उ प ी िनयमच िदस ून येत नाही .
९) एकांगी िस ा ंत –
या िस ा ंतात फ सीमा ंत उ पादकत ेला हणज े उ पादन घटका या मागणी बाज ूचा िवचार
केलेला आह े. परंतु पुरवठयाचा िवचा र केलेला नाही . यामुळे हा िस ा ंत एका ंगी आह े अशी
टीका क ेली जात े.
५.३ खंड (RENT )
दैनंिदन जीवनात भाटक िक ंवा ख ंड हा श द भाड े या अथा ने वापरला जातो . उदा. घर,
जमीन इ . या उपयोगाब ल या ं या मालका ंना िदला जाणारा मोबदला हणज े खंड अस े
समज यात य ेते. परंतु अथ शा ाम य े खंड या श दाचा वापर व ेग या अथा ने घेतला
जातो. अथ शा ात “खंड हणज े भूमी या वापराब ल भ ू वामीला िदला जाणारा भ ूमी या
उ प नातील एक भाग होय .”
खंडाची/ भाटकाची या या :
रकाड –
“भूमी या म ुलभूत व अिवनाशी ग ुणांचा वापर क े याब ल भ ूमी या एक ूण उ पादना ंपैक भ ू
वामी ला िदला जाणारा मोबदला हणज े भाटक होय .” munotes.in
Page 54
met#ce DeLe&Meem$e -II
54 का ह र –
“भूमी या उपयोगा ब ल भ ूमी मालकाला िदली जाणारी िक ंमत हणज े भाटक / खंड होय .”
५.४ रकाड चा ख ंड िस ा ंत (RECARDIAN THEORY OF RENT )
ि टीश अथ शा ड ेि हड रकाड या ंनी आप या Principal of Political Econom y या
ंथाम ये खंडाचा पर ंपरागत िस ा ंत मांडला आह े. यां या काळात लोका ंम ये असा समज
होता क , जमीनदारान े खंड वाढिवला हण ून अ नधा या या िकमती वाढल े या आह ेत. हा
समज खोड ून टाक यासाठी “खंडामुळे धा या या िकमती वाढत नसतात , तर धा या या
िकमती वाढ याम ुळे जिमनीचा ख ंड वाढत असतो ” असे मत रकाड या ंनी मा ंडले.
रकाड या मत े, भूमी ही न ैसिग क देणगी अस याम ुळे भूमीला उ पादन यय नाही . हणूनच
खंड उ पादन ययात समािव करता य ेत नाही . भूमीतील ग ुण िभ नत ेमुळे जा त स ुपीक
जिमनीला कमी स ुपीक जिमनीप े ा जा तीच े िमळणार े आिध य हणज े खंड होय .
५.४.१ खंडाची या या :
“भूमी या म ुलभूत व अिवनाशी ग ुणांचा वापर क े याब ल भ ूमी या एक ूण उ पादनाप ैक जो
भाग मालकाला िदला जातो , याला भाटक िक ंवा खंड अस े हणतात .”
५.४.२ रकाड या ख ंड िस ा ंताची ग ृहीते:
१) खंड हा क ेवळ भ ूिमलाच िमळतो . तो उ पादना या इतर घटकांना िमळत नाही .
२) भूमीचा प ुरवठा मया िदत असतो .
३) भूमी ही ग ुण ्या िभ न असत े.
४) भूमीम य े मुलभूत व अिवनाशी ग ुण असतात .
५) भूमीची लागवड स ुपीकत ेनुसार क ेली जात े.
६) लोकस ं या ही सतत वाढत असत े.
७) शेतीम य े आ हासी उ प ी िनयम लाग ू पडतो .
८) जिमनी या स ुिपकत ेतील िभ नत ेमुळे खंडाची िनिम ती होत े.
९) सीमांत जमीन अि त वात असत े.
१०) हा िस ा ंत िदघ काळावर आधारल ेला आह े.
५.४.३ िस ा ंताचे प ीकरण :
उ पादना या ि य ेत भूमीचा िव त ृत व सखोल असा दो ही कारचा उपयोग होतो . या
दो ही कारात ख ंड कसा िनमा ण होतो , हे रकाड या ंनी पुढील माण े प क ेले आहे. munotes.in
Page 55
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
55 अ) िव त ृत लागवडीत ख ंड िनिम ती –
“शेतजिमनीच े अिधकािधक त ुकडे लागवडीखाली आणण े हणज े िव त ृत जमीन होय .”
रकाड या मत े, मानवान े सव थम िव त ृत लागवड प तीन े शेती केली आह े. या
प तीन ुसार मानवान े सवा त थम स ुपीक जिमनीवर लागवड क ेली. लोकस ं या वाढ यान े
कमी सुपीक िक ंवा म यम स ुपीक जमीन लागवडीखाली आणली . लोकस ं या प ु हा
वाढ यान े सवा त शेवटी किन ती या जिमनीची लागवड कर यात आली . या शेवट या
िकंवा सीमा ंत जिमनीवर ज ेवढा लागवड खच केला अस ेल नेमके तेवढेच उ प न ा होत े.
हणून या सीमा ंत जिमनीला ख ंडिवरिहत जमीन हटल े जात े हणज ेच सीमा ंत पूव
जिमनीलाच ख ंड ा होतो .
खंडाची िनिम ती कशी होत े हे, खालील को काव न अिधक प होईल .
त ा . ५.२
जिमनीचा
कार लागवडीचा
खच ग हाच े
उ पादन िकंमत
( ित ि व ं) एकूण
उ पादन भाटक /
खंड
‘अ’ सुपीक ५००० . २० ि वं १००० . २०,०००
. १०००० +
५००० =
१५००० .
‘ब’ म यम ५००० . १० ि वं १००० . १०,०००
. ५,००० .
‘क’ किन ५००० . ५ ि वं १००० . ५,०००
. --
उ प न व खच समान आह े. हणून ती जमीन सीमा ंत आह े. सीमांत जिमनीला ख ंड िमळत
नाही. परंतु याप ूव या अ व ब या जिमनी सीमा ंतपूव जिमनी अस यान े यांना अन ु मे
१५,००० . व ५,००० . खंड िमळतो .
अशा कार े िविश प रि थतीत समान े फळा या पर ंतु गुणिभ नता असल े या
जिमनी या त ुकड्यावर सार याच म भा ंडवला या मा ा लाव यास सीमा ंतपूव
जिमनीपास ून सीमा ंत जिमनीप े ा ज े जा तीत जा त उ प न िमळत े, याला ख ंड िकंवा
भाटक अस े हणतात .
munotes.in
Page 56
met#ce DeLe&Meem$e -II
56 वरील उदाहरण आक ृती या सहा यान े पुढील माण े प करता य ेईल.
आकृती . ५.२
वरील आक ृतीत जो रेखांिकत भाग दश िवला आह े, यापैक आड या रेषांनी दश िवलेला
भाग “अ” भूमीला खंड हण ून िमळतो . ितर या र ेषेने दश िवलेला भाग “ब” भूमीला िमळतो .
“क” भूमीला कोणताही ख ंड िमळत नाही . यामुळे “क” ही भूमी खंडरिहत आह े.
२) सखोल िकंवा गहन लागवडीत ख ंड िनिम ती –
शेतीक रता उपल ध असणा री सव जमीन लागवडीखाली आ ली तरीही लोकस ं येचा भाग
अिधक माणात वाढत अस ेल, तर अ नधा याची वाढती मागणी प ूण कर यासाठी एकाच
जिमनी या त ुकड्यावर अिधकािधक म भा ंडवला या मा ा ला वून लागवड क ेली जात े,
याला सखोल लागवड अस े हणतात . अशा कार े िविश प रि थतीत जिमनी या िविश
े फळात अिधकािधक म भा ंडवला या मा ा ग ुंतिव यास सीमा ंतपूव मा ेपासून सीमा ंत
मा ेपे ा ज े जा तीच े उ प न िमळत े, याला भाटक अस े हणतात . पुढील उदाहरणा या
साहा या ने ही क पना अिधक प करता य ेईल.
त ा . ५.३
म व
भांडवला या
मा ा येक
मा ांवर
खच ग हाच े
उ पादन ग हाची
िकंमत एकूण
उ पादन खंड/
भाटक
पिहली मा ा ५००० . २० ि वंटल १००० . २०,००० . १०००० + ५००० = १५००० . दुसरी मा ा ५००० . १० ि वंटल १००० . १०,००० . ५,००० . ितसरी मा ा ५००० . ५ ि वंटल १००० . ५,००० . -- munotes.in
Page 57
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
57 मागील उदाहरणात म व भा ंडवला या ितस या मा ेपासून िमळणार े उ प न ५००० .
असून या मा ेसाठी आल ेला खच हा स ु ा ५००० . आहे. यामुळे ितस या मा ेपासून
खंड िमळत नाही . परंतु अगोदर या मा ेपासून पिह या व द ुस या मा ेला अन ु मे
१५,००० . व ५००० . खंड िमळतो .
आकृती . ५.३
वरील आक ृतीमधील रेखांिकत भाग हा पिह या व द ुस या मा ेला िमळणारा ख ंड असतो .
जिमनीला िक ंवा म -भांडवला या मा ेला िमळणार े खंड अ नधा या या िकमतीवर
अवल ंबून असतात . बाजाराम य े िकंमती वाढ यास ख ंडाची र कमही वाढत े आिण सीमा ंत
जमीन िक ंवा सीमा ंत मा ा याला स ु ा ख ंड िमळ ू लागतो . याउलट अ नधा या या िकमती
कमी झा यास ख ंडाची र कमही कमी होत े. हणज ेच खंड हा िकमतीन ुसार िनि त होतो .
असे रकाड च े ितपादन आह े.
५.४.४ िस ा ंतावरील टीका :
१) जिमनीची श म ुलभूत व अिवनाशी नसत े –
रकाड न े जिमनीची उ पादकता अिवनाशी आह े, असे हटल े आहे. परंतु जिमनीवर काहीही
सुधारणा न करता वषा नुवष लागवड क ेली तर या जिमनी चा कस कमी होत जातो . यामुळे
जिमनीत अिवनाशी ग ुण असतात , असे रकाड च े हणण े चुक चे आहे.
२) जिमनी या लागवडीचा म च ुक चा –
रकाड न े जिमनीची लागवड स ुपीकत ेनुसार क ेली जात े, असे गृहीत धरल े आह े. परंतु
इितहासाव न अस े िदसून येते क , मनु याने शेतीची लागवड क रताना स ुपीकत ेचा िवचार न
करता सोयी कर जिमनीवर थम लागवड क ेली आह े. munotes.in
Page 58
met#ce DeLe&Meem$e -II
58 ३) खंडरिहत भ ूमीची अवा तव क पना -
िकतीही िनक ृ जमीन जमीनदार लागवडीसाठी द ेताना ख ंड ठरव ून देते. यामुळे खंडरिहत
भूमी अि त वात नसत े.
४) िवसंगत िस ा ंत –
रकाड या म ते, भूमी या म ुलभूत व अिवनाशी ग ुणाबाबत भ ूमीला ख ंड िमळतो , तर त े
दुसरीकड े असे हणतात क , सीमांत भूमीला ख ंड िमळत नाही . परंतु सीमा ंत भूमीम य े
सु ा काही माणात न ैसिग क व अिवनाशी ग ुणधम असतातच . अशा कार े रकाड या
खंडाची या या व सीमांत भूमीचा अथ यात िवरोधाभास आहे.
५) खंड इतर उ पादन साधना ंनाही िमळतो –
रकाड या मत े, गुणिभ नत ेमुळे जिमनीला ख ंड िमळतो . परंतु आध ुिनक अथ शा ा ं या
मतान ुसार सव जिमन सारखी स ुपीक असली तरीही ख ंडाची िनिम ती होत े. एवढेच न ह े तर
उ पादना या इतर साधना ंचाही या ंचा पुरवठा लविच क अस यास या ंना खंड िमळतो .
६) खंड व िक ंमत या ंचा संबंध चुक चा -
रकाड न े िकमतीचा प रणाम ख ंडावर होतो , परंतु खंडाचा प रणाम िकमतीवर होत नाही
असे हटल े, परंतु शेती करणार े शेतकरी ख ंडाचा समाव ेश उ पादन खचा त करतात आिण
याच माण े धा या या िकमतीत वाढ कर तात. यामुळे खंडाचा िकमतीवर प रणाम होतो .
७) पूण पधा अि त वात नसत े.
८) केवळ आ हासी उ प ी िनयमच िदस ून येत नाही .
९) भूमी या िविवध उपयोगाकड े दुल .
१०) केवळ दीघ काळाचा िवचार
अशा कार े रकाड या िस ांतावर टीका कर यात य ेत असली तरी अथ शा ाम य े य ा
िस ांताला मह वाच े थान आह े. भूमीचा प ुरवठा मया िदत अस याम ुळे खंडाची िनिम ती
होते, हे रकाड च े मत आध ुिनक अथ शा स ु ा मा य करतात .
५.५ खंडाचा आध ुिनक िस ा ंत (MODERN THEORY OF RENT )
तावना :
भूमी, म, भांडवल व स ंयोजक या चार घटका ं या काया मुळे उ पादन िमळत े आिण
हणूनच या घटका ंना मोबदला द ेणे आव यक आह े. भूमी या वापराक रता िदला जाणारा
मोबदला हणज े खंड होय , असे सु वातीला मानल े जात अस े. परंतु आध ुिनक ख ंड
िस ांतात ख ंड हा क ेवळ भ ूमीलाच िमळतो अस े नाही तर इतर उ पाद न घटका ंनासु ा ख ंड
िमळतो . आधुिनक अथ शा ा ंनी ख ंडास ‘भूमीखंड’ असे हटल े आहे. रकाड या मत े, munotes.in
Page 59
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
59 जिमनी या उपजत व अिवनाशी ग ुणाब ल उ पादनाचा जो भाग जिमनी या मालकास
मालकास िदला जातो , यास ख ंड अस े हणतात .
खंडाचा सनातन िस ा ंत रकाड न े मांडला प ण या िस ा ंतातून फारकत घ ेऊन जॉन
रॉिब सन व माश ल या ंनी आध ुिनक ख ंड िस ा ंताची मा ंडणी क ेली. खंडाचा आध ुिनक
िस ांत पुढील व ैिश ्यांवर काश टाकतो .
१) खंड हा जिमनीचा मोबदला आह े. तसेच जिमनीबरोबर इतर घटका ंनासु ा ख ंड िमळतो .
२) खंड हा उ पादन घटकाची िक ंमत असू शकतो . तो िविश ग ुणांब ल न ह े तर मागणी
पुरवठ्या या स ंतुलनात ून िनि त होतो .
३) खंड ही उ पादन घटकाची िक ंमत अस ून बदली उ प नातील वाढावा हणता य ेईल.
सौ. जॉन रॉिब सन या ं या मत े, “उ पादन घटकाला तो स या काम करीत असणा या
यवसायात िटक ून राह या साठी आव यक असणा या मोबद याप े ा जो अित र वाढावा
ा होतो , यास ‘खंड’ हणतात .”
सौ. रॉिब सन या ंनी आप या म ुद् ात प ुढील घटकावर भर िदला आह े.
१) खंड हा वाढा यात ून िनमा ण होतो .
२) येक उ पादन घटकाची प ुरवठा िक ंमत हणज े या घटकाच े बदली उ प न होय .
३) येक उ पादन घटकास तो स या काम करीत असणा या यवसायात िटक ून
राह यासाठी िकमान मोबदला ावा लागतो .
४) येक उ पादन घटकास िकमान मोबद याप े ा ज े अित र उ प न िमळत े यास
वाढावा हणतात .
खंडा या आध ुिनक िस ा ंतात भ ूमी, म, भांडवल, संयोजक या उ पादन घटका ंना या ं या
िकमान प ुरवठा िक ंमतीपे ा जे अित र उ प न िमळत े, यास ख ंड हणतात . रकाड या
मते जिमनीला िमळणार े सव उ प न ख ंड व पाच े आह े, कारण भ ूमी ही मानवाला
िमळाल ेली िनसग द द ेणगी आह े. जमीन िनसग द अस याम ुळे ितची पुरवठा िक ंमत श ू य
असत े. हणून जिमनीला िमळणार े सव उ प न ख ंड व पाच े असत े. munotes.in
Page 60
met#ce DeLe&Meem$e -II
60
आकृती .५.४
वरील आक ृतीत ‘मम’ हा मागणी व तर ‘पप’ हा पुरवठा व आह े. भूमीचा ि थर
अस याम ुळे ‘पप’ हा पुरवठा व ‘अ ’ अ ास ल ंब प काढला आह े. ‘अप’ या जिमनीची
‘अक’ ही िकंमत ठर ेल. मागणी वाढली असता प ुरवठ्यात बदल न झा यान े भूमीचे बदली
उ प न असत े. यामुळे ‘अकसप ’ एवढा आिथ क खंड जिमनीला िमळतो .
बदली उ प नाची स ंक पना
उ पादन घटक ह े एकाप े ा जा त उ ोगात जा त उ ोगात उपयोगी अस याम ुळे या
घटका ंना या यवसाया त अिधक मोबदला िमळतो याच यवसायात जा यास त े तयार
असतात . हणून ते तयार असतात . हणून उ पादन घटकाला म ुळ याच यवसायात
िटकव ून ठेव यासाठी िक ंवा तो द ुस या यवसायात जाऊ नय े हणून िकमान मोबदला ावा
लागतो यास घटकाच े बदली उ प न हणतात .
खंड = य ा तील उ प न – बदली उ प न
भूमीला असल ेली मागणी आिण भ ूमीचा प ुरवठा या घटका ं या स ंतुलनासाठी ख ंडाची
िनिम ती होत े.
भूमीची मागणी :
भूमीची मागणी ही द ुस या घटकावर अवल ंबून असणारी मागणी आह े. भूमी या वापरात ून
तयार होणा या व त ूची मागणी वाढली क भ ूमीची मागणी वाढते. भूमीची मागणी व िक ंमत
यात य त स ंबंध असतो . munotes.in
Page 61
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
61 भूमीचा प ुरवठा :
रकाड या मत े भूमीचा प ुरवठा ताठर असला तरी व ैयि क , उ ोग तरावर भ ूमीचा प ुरवठा
कमी जा त करता य ेणे श य आह े. बदली उ प न िक ंवा खंडाची स ंक पना प ूण लविचक
पुरवठा, पूण अलविचक प ुरवठा, अपूण अलविचक प ुरवठा या तीन अव था ंम ये पाहता
येईल.
पूण ताठर प ुरवठा असतो . अशा ि थतीत जिमनीला िमळणार े सव उ प न ख ंड व पाच े
असत े. जिमनीचा प ुरवठा ि थर अस यान े जिमनीची मागणी वाढ जात े तसा ख ंड वाढत
जातो.
आकृती .५.५
जिमनीचा प ुरवठा ि थर आह े, हणून ‘पप’ हा पुरवठ्याचा व अ ‘अ’ अ ाला ल ंब प
काढला आह े. ‘म’ या मागणी व ाचा िवचार करता ‘अप’ या जिमनीची िक ंमत ‘अक’ ठरते.
हणज ेच ‘अक’ एवढा ख ंड िमळतो . पण जिमनीची मागणी वाढ यास मागणी वाढ यास
मागणीव ‘म२’ असा सरकतो आिण म ुळ या जिमनीची िक ंमत ‘अक१’ पय त वाढत े.
िकंमतीत वाढ हो याच े कारणप ुरवठा ि थर असतो ह े आहे. पण जर मागणी कमी झाली तर
मागणी व ‘म१’ असा खाली सरक ेल आिण िक ंमत ‘अक२’ होईल. जे हा िक ंमत ‘अक’
असत े ते हा ‘अकसप ’ एवढा ख ंड िमळतो आिण जिमनीची िक ंमत कमी झा यास ख ंड कमी
होतो.
२) पूण लविच क पुरवठा
भूमीचा प ुरवठा प ूण पणे लविचक अस याम ुळे पुरवठ्याचा व आक ृतीत अ अ ाला
समांतर काढला आह े. munotes.in
Page 62
met#ce DeLe&Meem$e -II
62
आकृती .५.६
‘मम’ हा मागिनवा व ‘पप’ हा पुरवठा व एकम ेकांना ‘क’ िबंदूत पश करतात . ते हा ‘अन’
या जिमनीची ‘अप’ ही िकंमत ठरत े. या िठकाणी जिमनी चा पुरवठा लविचक अस याम ुळे
खंडाची िनिम ती होत नाही . जिमनीला िमळणार े सव उ प न बदली व पाच े असत े. ही
ि थती आक ृतीत दश िवली आह े.
३) अपूण लविचक प ुरवठा
व तू या द ुिम ळतेमुळे खंडाची िनिम ती होत े. जे हा उ पादना घटका ंचा पुरवठा अप ूण
लविचक असतो . ते हा व त ूची मागणी प ुरवठ्यापे ा बळ अस यान े खंडाची िनिम ती होत े.
यालाच द ुिम ळता ख ंड हणतात . खंड हणज े बदली उ प नाप े ा ज े उ प न िमळत े ते
उ प न होय .
आकृतीत अ अ ावर जिमनीचा मागणी प ुरवठा तर अय अ ावर भ ूमीची िक ंमत दश िवली
आहे. ‘मम’ हा मागणीव व ‘पप’ हा पुरवठा व आह े.
आकृती . ५.७ munotes.in
Page 63
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
63 जिमनीचा उपयोग ग हा या उ पादनासाठी क ेला जातो . ‘अब’ जिमन उपयोगात आणली
जाते ते हा तीच प ुरवठा िक ंमत ‘बस१’ आहे. हणज ेच ‘अब’ हा जिमनीचा भाग ग हा या
उ पादनासाठी वापर यास याच उ पादनात ठ ेवायचा अस या स ितला ती िक ंमत ावी
लागत े. या िक ंमतीलाच बदली िक ंमत हणतात . अशाच कार या ‘क’ जिमनीची िक ंमत
‘कस२’ आहे. तर ‘ड’ जिमनीची िक ंमत ‘डस३’ आहे. तर ‘इ’ जिमनीची िक ंमत ‘इन’ आहे. ही
बदली िक ंमत होय .
जिमनी या मागणीचा ‘मम’ हा व तर ‘सस’ हा पुरवठा व आह े. हे एकम ेकांना ‘न’ िबंदूत
छेदतात . ते हा जिमनी या उपयोगाची सव साधाराण िक ंमत ‘अक’ असत े.
भूमीची सव घटक उ पादना या सारख े असतील तर या ंना मागणी आिण प ुरवठ्यातून
िनमा ण झाल ेली िक ंमत िमळ ेल. याचाच अ थ शेवट या ‘इ’ घटकाची िक ंमत ‘अक’ आिण
यांची बदली िक ंमत आिण या ंची बदली िक ंमत ‘इन’ ही सारखी आह े. ब, क, क, ड या
जिमन या घटका ंची िक ंमत ही या या बदली उ प नाप े ा जा त आह े. हणज ेच सीमा ंत
पूव जिमनीला ख ंड िमळतो तर सीमा ंत भूमीला ख ंड िमळत नाही .
खंड = एकूण उ प न – बदली उ प न
= अइनक – अइनस
खंड = कसन
रॉिब सन या ं या मत े खंडाचा आध ुिनक िस ा ंत हा ख ंड संक पन ेची या ी वाढव ून
भूिम माण े इतर घटका ंनाही द ुिम ळतेमुळे खंड िमळतो अस े प करतो . अशा कार े
आधुिनक िस ा ंत हा अिधक यापक अस यान े रकाड या िस ा ंतापे ा अिधक सरस
असल ेला िदसतो . या िस ा ंतातून पुढे डॉ. माश ल यांनी आभास ख ंड ही स ंक पना मा ंडली.
५.६ आभास ख ंड (QUASI RENT )
आभास ख ंडाची स ंक पना डॉ . माश ल यांनी मा ंडली आह े. आभास ख ंडास ख ंड स य
उ प न अस ेही हटल े जाते. डॉ. माश लची ही संक पना हणज े रकाड या ख ंडिवषयक
संक पन ेचे िव तारीकरण अस ून ती य ं , इमारत इ यादी भा ंडवली व त ूं या बाबतीत
ल ात घ ेतली आह े. भांडवलाचा प ुरवठा अ पकाळात अलविचक अस याम ुळे याची
िकंमत या या मागणीव न ठरत े. डॉ. माश ल या मत े भूमीला जसा अलावा चीकात ेमुळे खंड
िमअलतो . तशाच कार े भांडवलालाही या या अलविचकत ेमुले खंड िमळतो . परंतु
यं साम ु ीचा प ुरवठा अ पकाळात अलविचक असला तरी दीघ काळात लविचक असतो .
भांडवलाला अ पकाळात या या अलविचकत ेमुळे ते जा तीच े उ प न िमळत े याला
माश ल ख ंड न हणता आ भास ख ंड हणतो . अ पकालख ंडाम य े यं साम ु ीचा प ुरवठा
ि थर अस यान े यांना खंडासारख े उ प न ा होईल . मा दीघ काळात प ुरवठा वाढ यान े
खंड िमळणार नाही कारण हा वा तव ख ंड नस ून आभास ख ंड आह े. munotes.in
Page 64
met#ce DeLe&Meem$e -II
64 टेिनयर आिण ह ेग यां या मत े, “अ पकाळात य ं साम ु ीचा पुरवठा ि थर अस यान े यांना
खंडासारख े काही उ प न ा होईल . मा दीघ काळात ह े उ प न िटकणार नाही , कारण हा
वा तव ख ंड नस ून आभास ख ंड आह े..”
आभास ख ंड = एकूण उ प न – सरासरी बदलता खच
दीघ काळात सव च उ पादन बदलत अस यान े उ ोगस ं थेला वाजवी नफा ा होईल व
खंडसम उ प न नाहीस े होते. ि थर घटका ंना फ या ं या उ पादन खचा एवढा मोबदला
िमळतो . आभास ख ंड कसा िमळतो ह े पुढील आक ृतीत दश िवले आहे.
आकृती .५.८
MC = सीमांत खच
AC = सरासरी खच
AVC = सरासरी बदलता खच
MR = सीमांत ा ी
AR = सरासरी ा ी
वरील आक ृतीत अ अ ावर उ पादन तर अय अ ावर िक ंमत व खच दश िवला आह े. ‘स’
या िबंदूत MR = MC (सीमांत ा ी = सीमांत खच ) झा यान े संतुलन साधल े जाईल . ‘अव’
एवढे उ पादन होऊन एक ूण ा ी ‘अकसव ’ आहे. तर एक ूण बदलता खच ‘अक२चव’ आहे.
ते हा ‘कक२सच’ हा आभासख ंड अस ेल.
आभास ख ंड = एकूण ा ी – सरासरी बदलता खच
= अकसव – अक२च व
आभास ख ंड = क२कस च munotes.in
Page 65
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
65 दीघ काळात प ुरवठा वाढ यान े िकंमत कमी होईल . ती अक१एवढी होईल . या ि थतीत
सीमांत खच = सीमांत ा ी ही अट ‘स१’ िबंदूत पूण होते. यावेळी ‘अव१’ एवढे उ पादन
होईल. तर ‘अक१’ ही िकंमत ठरत े.
आभास ख ंड = एकूण ा ी – सरासरी बदलता खच
= अक१स१व – अक३च१व१
आभास ख ंड = क३क१स१च१
जर िक ंमत याप े ा कमी झाली तर MR = MC ही ि थतीत ‘स२’ िबंदूत पूण होते व ‘अक४’
िकंमत ठर ेल आिण उ पादन ‘अव२’ िकंमत ठर ेल आिण उ पादना ‘अव२’ होईल.
आभास ख ंड = एकूण ा ी – सरासरी बदलता खच
= अक४स२व२ – अक४च२व२
= शू य
हणज ेच दीघ कालख ंडाम य े खंडस य उ प न न होत े. जोपय त व त ूंची िक ंमत
सरासरी बदल या खचा पे ा जा त असत े. तोपय त आभास खंड िनमा ण होईल आिण न ंतर
आभास ख ंड नाहीसा होईल .
५.७ मजूरी (WAGES )
५.७.१ ा तािवक :
म व उ पादनाचा एक म ुलभूत व सजीव घटक आह े. उ पादन काया त केले या स ेवेब ल
िमका ंना जो मोबदला िदला जातो . याला मज ूरी अस े हणतात . अथ शा ात “मजूरी” या
श दाचा अथ संकुिचत तस ेच यापक अशा दो ही अथा नी केला जातो .
५.७.२ मजुरीची या या :
ा. बेन हॅम यांनी केलेली स ंकुिचत या या –
“करारान ुसार स ेवा दान क े याब ल मालकाकड ून िमका ंना िदली जाणारी मौि क राशी
हणज े मजुरी होय .”
डॉ. माश ल यांची यापक या या –
“ िमका ंना या ं या स ेवांसाठी िदली जाणारी िक ंमत ह ंजे मजूरी होय .”
५.७.३ मजुरीचे कार :
मजुरीचे मौि क व वा तिवक अस े दोन कार आह ेत.
munotes.in
Page 66
met#ce DeLe&Meem$e -II
66 १) मौि क मज ूरी (रोख मज ूरी) –
मौि क मज ूरी हणज े िमका ंना पैशा या व पात िमळणारी र कम होय . उदा. ‘अ’
ािमकाची मौि क मज ूरी दरमहा १०,००० पये आहे. १०,००० . ही या ािमकाची
मौि क मज ूरी आह े.
२) वा तिवक मज ूरी –
वा तिवक मज ूरी हणज े िमका ंना ा होणा या एक ूण व त ू बस स ेवा िक ंवा एखा ा
िविश नोकरीपास ून ा होणार े फायद े होय.
अथ शा ात मौि क मज ूरी पे ा वा तिवक मज ुरीला जा त मह व िद या जात े थोड यात
सू पान े,
वा तिवक मज ूरी = रोख मज ूरी x मु ेची मश + इतर स ुखसोयी व लाभ .
५.७.४ वा तिवक मज ूरी िनधा रत करणार े घटक :
१) रोख मज ूरी –
िमका ंना िमळणारी मज ूरी िजतक जा त िततक वा तिवक मज ूरी जा त असत े. कारण
जा त व ेतनाम य े जा त व त ू व सेवा खर ेदी करता य ेतात.
२) मु ेची यश –
मु ेची व त ू व स ेवा खर ेदी कर याची श हणज े मु ेची यश होय . व तू आिण
सेवां या िकमती जा त अस यास म ु ेची यश कमी असत े आिण याम ुळे याउलट
िकमती कमी अस यास म ु ेची यश जा त असत े आिण याम ुळे वा तिवक मज ूरी पण
जा त असत े.
३) सोयी व सवलती –
वेतन यित र िमकाला राह याकरीता मोफत घर , मोफत औषधोपचार , मुलांक रता
मोफत िश ण इ . इ. सोयी व सवलती िजत या जा त िततक वा तिवक मज ूरी जा त
असत े.
४) कामाच े व प –
या कामात ाणहानी हो याची श यता असत े िकंवा ज े काम आरो या या ीन े
हािनकारक असत े तेथे वा तिवक मज ूरी कमी असत े. उदा. खाणकाम मज ूर, बांधकाम मज ूर
या लोका ं या यवसायात अिधक धोका असतो , याउलट डॉ ट र, वक ल , ा यापक या
लोकां या यवसायात कोणताच धोका नसतो . हणून या ंची मज ूरी जा त असत े.
munotes.in
Page 67
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
67 ५) कामाच े तास व स ु ्या –
रोजच े कामाच े तास कमी असतील व स ु ्या जा त असतील , तर वा तिवक मज ूरी जा त
असत े. उदा. – ा यापकाला कामाच े तास कमी आिण स ु ्या जा त असतात . हणून
तेवढेच रोख व ेतन िमळिवणा या ब ँकेतील अिधका या ंपे ा ा यापकाच े वा तिवक व ेतन
जा त असत े.
६) बढतीची स ंधी –
या नोकरीम य े बढतीची स ंधी लवकर उपल ध होऊ शकत े तेथे वासातािवक मज ूरी
जा त असत े.
७) सामािजक ित ा –
या यवसाया ंना सा मािजक ित ा असत े, अशा यवसायातील सामािजक ित ा जा त
असत े.
८) िश ण व िश णाचा खच –
या यवसायात िश ण व िश णाचा खच जा त असतो त ेथे वा तिवक मज ूरी कमी
असत े. उदा. – डॉ टर , इंिजिनयर हो यासाठी बराच खच करावा लागतो , यामुळे यांची
वा तिवक मज ूरी कमी असत े.
९) कामातील िनयिमतपणा –
िमका ंना काम िनयिमतपण े िमळत अस ेल, तर याची वा तिवक मज ूरी जा त राहील .
याउलट काम ह ंगामी व पाच े असेल तर रोख मज ूरी िततक च िमळ ून देखील वा तिवक
मजूरी कमी राहील .
५.८ मजुरीचा मागणी प ुरवठयाचा िस ा ंत (मजुरीचा आध ुिनक िस ा ंत)
(MODERN THEORY OF WAGES )
या िस ा ंतानुसार या माण े ओना याही व त ूची िक ंमत ित या मागणी -पुरवठ्यानुसार
ठरते, याच माण े िमका ंचे मजुरीचे दर स ु ा िमका ं या मागणी आिण प ुरवठ्यानुसार
ठरतात .
५.८.१ गृहीत प रि थती :
या िस ा ंताम य े पुढील ग ृहीत प रि थती िवचारात घ े यात आली आह े.
१) म बाजारात प रप ूण पध असत े.
२) िमक स ंघिटत नस ून ते आप या माची वत ं पणे िव करतात .
३) सव िमक काय मते या ीन े समान असतात . munotes.in
Page 68
met#ce DeLe&Meem$e -II
68 ४) सव िमका ंम ये पूण गती मता असत े.
५) पेढ्यांची सं या जा त असत े.
५.८.२ िस ा ंताची मा ंडणी:
“एका िविश यवसायातील िविश कार या िमका ंची मज ूरी ही या ं या मागणी
पुरवठ्या या स ंतुलनान े ठरत असत े.”
वरील िस ा ंताला मागणी व प ुरवठा या दोन बाज ू अस याम ुळे या दोन बाज ूंचा िवचार कर णे
थम आव यक ठरत े, तो पुढील माण े –
िमका ंची मागणी –
िमका ंची मागणी ही प ुढील तीन घटका ंवर आधा रत असत े.
१) व तूची मागणी –
िमका ंक रता असणारी मागणी ही अ य व पाची असत े अिधक या व त ूची िनिम ती
करतो , या व त ूची मागणी वाढली तर िमका ंची मागणी वाढत े.
२) तांि क गती –
तांि क गतीवर द ेखील िमका ंची मागणी अवल ंबून असत े. तांि क गतीम ुळे यं ाचा
अिधक वापर केला जाऊन िमका ंची मागणी कमी होत े.
३) पया यी घटका ं या िकमती –
िमका ंची मागणी इतर पया यी उ पादक घटका ं या िकमतीवर अ वलंबून असत े. उदा.
िमकाला पया य असणा या य ं साम ी या िक ंमतीत वाढ झा यास िमका ंची मागणी
वाढेल.
मजुरीत वाढ झाली , तर िमका ंची मागणी कमी होत े आिण मज ुरीत घट झाली , तर
िमका ंची मागणी वाढत े. यामुळे िमका ंचा मागणी व हा व न खाली डावीकड ून
उजवीकड े उतरणारा ऋणा मक आकाराचा असतो .
िमका ंचा पुरवठा –
१) काय म लोकस ं या – देशात िजतक जा त काय म लोकस ं या अस ेल, िततका
जा त िमका ंचा पुरवठा होईल .
२) िमका ंची गती मता – एका िठकाणाह न द ुस या िठकाणी िक ंवा एका यवसायात ून
दुस या यवसायात जा णा या िमका ं या श ला गती मता अस े हणतात . िमका ंची
गती मता ज ेवढी जा त , तेवढा िमका ंचा पुरवठा जा त असतो .
३) मजुरीचा दर – िमका ं या प ुरवठ्याला भािवत करणारा हा मह वाचा घटक आह े.
मजूरी दर ज ेवढा जा त , तेवढा िमका ंचा पुरवठा जा त असतो . munotes.in
Page 69
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
69 मजूरी दारा या समाज िदश ेने िमका ंचा पुरवठा बदलत अस याम ुळे िमका ंचा पुरवठा व
हा खाल ून वर चढत जाणारा , डावीकड ून उजवीकड े चढत जाणारा धना मक आकाराचा
असतो .
५.८.३ मागणी -पुरवठ्याचे संतुलन व मज ूरी दराच े िनधा रण :
या मज ूरी दरावर िमका ंची मागणी आिण िमकांचा पुरवठा या ंचे संतुलन होत े, तेथेच
मजुरीचा दर िनधा रत होतो . मजूरी दराच े िनधा रण कस े होते, हे खालील आक ृती ार े प
करता य ेईल.
आकृती . ५.९
मागणी प ुरवठ्याचे संतुलन व मज ूरी दराच े िनधा रण
बाजू या आक ृतीम य े DD हा िमका ंसाठी असणारा मागणी व अस ून SS हा िमका ंचा
पुरवठा व आह े. या दो ही व ाच े संतुलन E या िब ंदूत होऊन OP हा मज ुरीचा दर
िनधा रत होतो .
५.८.४ िटका मक प र ण :
१) प रपूण पध चे अवा तव ग ृहीत
२) िमक स ंघिटत नसता त हे चुक चे
३) सौदाश त असल ेला फरक
४) िमका ंची काय मता समान नसत े
५) िमकांम ये प रप ूण गती मत ेचा अभाव
५.९ सामुिहक सौद ेबाजी/ यश (COLLECTIVE BARGAINING )
सामुिहक सौद ेबाजी/ यश हणज े कामगार स ंघटने ारा मालकवगा शी कामाच े तास ,
कामाची प ती , वेतन इ याद िवषयी क ेलेला औपचा रक करार . अथ शा ात ही स ं ा वेतन, munotes.in
Page 70
met#ce DeLe&Meem$e -II
70 कामाच े तास, कामा या िठकाणची प रि थती , अनुषांिगक लाभ या स ंदभा तील आिण
ि या या ं या उभयप ी वाटाघाटीस िदली जात े. आधुिनक काळाम य े आिथ क गतीवर
मोठ्या माणात भर द े यात आला आह े. आिथ क गतीसाठी औ ोिगक ऐ य िक ंवा
औ ोिगक घटका ंतील स ंवाद अ य ंत मह वाचा असतो . औ ोिगक ऐ यासाठी कामगार
आिण मालक या दोन घटका ंम ये साम ंज य, सहकाय व भागीदारीची भूिमका असण े
आव यक असत े. औ ोिगक ऐ या या स ंदभा त सा ंिघक सौ ास अितशय मह व िदल े
जाते. जर सौदा करणार े दो ही प भ कम असतील आिण िनयोजनब सा मुिहक सौदा
कर याची सवय िवकिसत झाल ेली अस ेल, तर औ ोिगक शा ंतता िनमा ण हो यास मदत
होते. सामुिहक सौ ाम य े संघिटत सम ूहातील स ंबंधाचा िवचार होतो . तो आिथ क
लोकशाहीचा मह वाचा घटक अस ून दो ही प ा ंना मा य होणारा तोडगा आह े.
आधुिनक काळाम य े सामुिहक कामगारा ंची मज ूरी ठरिव यावर भर िदल ेला िदस ून येतो,
कारण या काळाम य े बह ता ंशी सव कार या उ ोगा ंम ये कामगारा ं या सा ंगताना िनमा ण
झाले या आह ेत.
सामुिहक सौद ेबाजीची पा भूमी:
सामुहीक सौद ेबाजीस ‘सामुदाियक वाटाघाटी ’ या नावा नेही ओळखल े जात े. औ ोिगक
ांतीनंतर साम ुिहक सौद ेबाजीत आम ुला बदल झाल े. उ पादनाच े य ांि क करण झाल े.
यामुळे याला आप या मािशवाय इतर कोणताही आधार नाही , असा कामगारवग
िनमा ण झाला . यं े भांडवलदारवग एका बाज ूला आिण द ुस या बाज ूला याला मज ूर
संबंधाम य े मालकाच े वच व आढळत े. भारतातद ेखील औ ोिगक स ंबंधाशी स ंबंिधत अन ेक
कायद े कर यात आल े आह ेत. यांम ये द ेड युिनयन ॲ ट १९२६ , द इंड ीयल
िड य ुट ॲ ट १९४७ , इ. मह वाच े कायद े यांचा समाव ेश आह े. औ ोिगक ऐ य आिण
कामगारा ंचे िहत स ंबंध साध याक र ता भारतात सा ंिघक सौदा या त वाचा अन ेकदा वापर
केला जातो . एस. ए. डांगे, जॉज फना डीस, द साव ंत इ. कामगार न े यांनी या त वा या
मा यमात ून औ ोिगक स ंबंध सुरळीत राह यासाठी साम ुिहक/सांिघक सौद ेबाजी क ेली आह े
आिण त स ंबंधी या वाटाघाटी अयश वी झा यान ंतर संपाचे आ हानही िदल े आहे.
सामुिहक सौद ेबाजी ही सात यप ूण ि या आह े, ती सतत चालणारी असत े. एखादा करार
जरी झाला , तरी अन ेक बाब साठी प ुढील चचा चाल ू राहण े आव यक असत े. यामुळे
वाटाघाटीची िकया सतत चाल ू असत े. ही साम ुिहक ि या अस ून याम य े यव था पन
िकंवा मालक आिण कामगार या ंचे ितिनधी सहभागी होतात . सामुिहक व पातच िनण य
घेतले जातात . ही एक लविचक व गितशील ि या आह े. याम य े कोणताही प ताठर
ीकोन ठ ेवत नाही . समोरची िति या िवचारात घ ेऊन आप या भ ूिमकेम ये बदल
कर याचा य न दो ही प ांकडून केला जातो . हा औ ोिगक लोकशाही थापन कर याचा
भावी माग आहे. या मा यमात ून औ ोिगक े ातील कामगार आिण मालक या ं यातील
वाटाघाटीमध ून िविवध सोडिव यासाठी य न क ेले जातात . यामुळे कारखा या ंम ये
खेळीमेळीचे व िव ासाच े वातावरण तयार होत े. हा आ ंतरशाखीय यव थ ेचा अितशय
चांगला आिण उपय ु असा कार आह े. सामुिहक सौदा हणज े औ ोिगक स ं थांतील
वयंशासन आह े. यामुळे आधार नाही , असा मज ूरवग , कामगारवग आिण भा ंडवलदर वग munotes.in
Page 71
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
71 अशीच समाजरचना थािपत झाली . यामुळे भांडवलदार वगा स कामगा रांची िपळवण ूक
कर याची स ंधी ा झाली आिण भा ंडवलदारा ंनी या स ंधीचा प ुरेपूर फायदा घ ेतला.
पुढे काला ंतराने आपली होणारी िपळवण ूक ल ात घ ेऊन मज ुरांनी संघिटत हो यास ार ंभ
केला. कामगार स ंघटना बलवान होताच आपली िपळवण ूक होणार नाही व आप याला
यो य व ेतन िमळ ेल, अशी द ता यावयास स ु वात झाली . यासाठी कामगारा ंनी संप केले,
लढे केले. याचा प रणाम असा झाला क , आज व ेतन िनि त कर याची िक ंवा मजुरांची
मजूरी ठरिव याची साम ुिहक सौद ेबाजी ही प त स ु झाली .
सामुिहक सौद ेबाजी ही स ंक पना थम अठरा या शतका या उ राधा त इं लंडम य े तुत
झाली. सांिघक/ सु ाचे हे त व इ ं लंड, अमे रकासार या िवकिसत द ेशांत खूपच मह वप ूण
ठरले मा मोठ ्या माणातील उपल ध कामगार वगा मुळे िवकसनशील द ेशांत हे त व
हणाव े तसे यश वी झाल ेले नाही.
काही द ेशांम ये कामगार स ंघटना , मालका ची जबाबदारी , कामा या िठकाणची स ुरि तता इ .
िवषयक कायद े अि त वात आह ेत. िवशेषत: इं लंड आिण काही रा क ुल देशांतील अशा
काय ा ंमुळे मालक आिण कामगार या ं यातील स ंबंधावर प रणाम झाल े. मालका ंनी संबंिधत
करार पाळल े नाहीत , तर स ंघटना स ंपाचे ह यार उपिसत आिण करा र वीकार यासाठी
दबाव टाकत . संपा या काळात मालका ंना नफा तर गमावावाच लग े पण यवसायात घट
ये याची वा यवसाय ब ुड याची भीतीद ेखील अस े. या द ेशांम ये कामगारा ं या स ंपा या
अिधकारावर िनब ध घाल यात आल े आ ह ेत, या द ेशांत मालक औ ोिगक शा ंतता
थािपत हो ते. वाटाघाटी या मा यमात ून मालक व कामगार एक बस ून अडचणी
सोडिव याचा य न करतात . यामुळे औ ोिगक कलह कमी होतात आिण औ ोिगक
े ाम य े शांतता थािपत होऊन उ प नही वाढत े.
या क य ेमुळे शोषण द ूर हो यास मदत होत े. कामगार स ंघिटत य ना ं ारे आप या माग या
मा य क न घ ेतात. यामुळे मालकवगा कडून होणारी कामगारा ंची िपळवण ूक टाळता य ेते.
सामुिहक सौद ेबाजीसाठी आव यक अटी : सामुिहक सौद ेबाजी ह े औ ोिगक िववाद िक ंवा
कलह सोडिव याच े प रणामकारक साधन आह े. या वाटाघाटी यश वी हो यासाठी प ुढील
अट ची आव यक ता असत े. सामुिहक सौद ेबाजी यश वी हो यासाठी स ंबंिधत
कारखा याम य े कामगारा ंची स ंघटना स ुसंघटीत असली पािहज े. तसेच ती मा यता ा
कामगार स ंघटना असावी अशी पिहली अट असत े. कामगार स ंघटना ही ख या अथा ने
कामगारा ंचे ितिनिध व करणारी व कायद ेशीर मागा ने काय करणारी असावी . तसेच
यव थापन जबाबदार , भ कम आिण गतशील असण े आव यक आह े. यव थापनाला
यवसायाचा मालक हण ून कामगार , उपभो े व रा ा ंिवषयी या आप या जबाबदारीची
जाणीव असावी लागत े. कामगार स ंघटना व मालक या ं या ितिनध कड े तडजोड कर याची
तयारी असली पािहज े. काही गो िमळिव यासाठी काही गो चा याग कर याची तयारी
ठेवावी लागत े. सामुिहक सौद ेबाजी या बाबतीत म ुलभूत उि ा ंसाठी साम ुिहक एकमत
असण े, एकमेकांचे अिधकार एकम ेकांना मा य असण े आव यक असत े. सामुिहक सौ ा ार े
जे करार क ेले जातात , यांचे पालन दो ही प ा ंनी करण े आव यक असत े. तरच वाटाघाटी
यश वी होऊ शकतात . munotes.in
Page 72
met#ce DeLe&Meem$e -II
72 ५.१० म/ कामगार प ुरवठा व (BACKWARD –BENDING
LABOUR SUPPLY CURVE )
अथ शा ाम य े कामगारा ंना मागास वाकल ेला प ुरवठा व िक ंवा माग े वाकल ेला म /
कामगार प ुरवठा व एक ािफकल िड हाइ स आह े, याम य े अशी प रि थती दश िवली
जाते, याम य े वा तिवक (चलनवाढी – सुधा रत ) वेतन एका िविश तराप े ा अिधक
वाढते ते हा लोक िव ा ंती घेतील. (िवनामोबदला िमळाल े या कामा या व ेळेसाठी आिण
जा त मज ुरीमुळे कामगारा ंचा पुरवठा कमी होतो आिण याम ुळे िव साठी कमी मज ुरीचा
कालावधी िदला जातो . ‘ म – िव ांती’ ेडऑफ हणज े वेतन-कमाई करणा या मानवा ंना
वेतन दे या या कामात यतीत होणारा व ेळ (अि य मनाला जातो ) आिण समाधान - यु प न
वेळ नसल ेला यापार , याम ुळे ‘िव ांती’ काया त सहभाग घ ेता येतो आिण झोप ेसार या
आव यक आ म -देखभाल कर यासाठी व ेळेचा उपयोग . ेडऑफची ग ु िक ली हणज े
कामा या य ेक घटकापास ून िमळणार े वेतन आिण न िमळाल े या व ेळे या वापराम ुळे
िनमा ण झाल े या समाधानाची त ुलना, अशी त ुलना सामा यत : उ च व ेतन लोका ंना
पगारासाठी अिधक व ेळ घालव या साठी मोिहत करत े; बदलीचा सकारा मक उतार कामगार
मजूर पुरवठा व दश वतो. तथािप , मागास – वाकण े कामगार प ुरवठा व त े हा होत े जे हा
अगदी जा त मज ूरी लोका ंना कमी का का या स आिण अिधक िव ा ंती घे यास िक ंवा ना
िमळाल े या व ेळेचा उपयोग कर यास उदय ु करत े.
आकृती . ५.१० म प ुरवठा व
आकृती . ५.१० म ये मागे वाकल ेला म प ुरवठा व दश िवला आह े. OX अ ावर
कामाच े तास व OY अ ावर व ेतन दश िवला आह े. SL हा माचा प ुरवठा व आह े. तो
S1 या िठकाणापास ून माग े वाकल ेला आह े. W2 या िविश पातळीपास ून वेतनात वाढ
झा याम ुळे माचा प ुरवठा कमी होत आह े. यावेळी िमक उ प न वाढीम ुळे कमी तास काम
करतात आिण अिधव ेळ फुरसत िक ंवा िव ा ंतीचा आन ंद घेतात. SS1 पय त उ प न
प रणामाप े ा पया यता प रणाम अिधक असतो , यावेळी अिधक तास काम क ेले जाते. मा munotes.in
Page 73
घटक िक ंमत िनि ती : खंड आिण मज ूरी
73 S1L या ि थती त पया यता प रणामाप े ा उ प न प रणाम अिधक राहतो . अशा व ेळी
फुरसतीचा आन ंद घेतला जातो .
उदरिनवा हा या पातळीप े ा मज ूरी वाढत े, ित य ुिनट (सामा यत : िदवस , आठवडा िक ंवा
मिहला ) िकती तास काम कराव े याब ल कामगारा ं या िनवडीवर दोन बाब चा प रणाम
होतो. थम ित थापन ि क ंवा ो साहन भाव आह े. वेतनात वाढ झा यान े, पगारासाठी
अित र तास काम करण े आिण कामा या बाज ूने एक अित र तास न भरल ेला वेळ
बदलण े यामधील यापार (Trade Off ) अशा कार े, कमी व ेळेपे ा जा त मज ुरीवर अिधक
तास म -वेळेची ऑफर िदली जाईल . दुसरा आिण ितक ूल प रणाम हा आह े क ज ु या
वेतन दरावर काम क ेलेले तास आता सव जण प ूव पे ा अिधक उ प न िमळवतात , उ प न
प रणाम तयार करतात , याम ुळे अिधक मनोर ंजन िनवड यास ो सािहत क ेले जात े,
कारण त े अिधक परवडणार े आहे. बह तेक अथ शा अस े गृहीत करतात क , पगाराचा
वेळ (िकंवा िव ा ंती) हा एक चा ंगला काळ आह े आिण हण ूनच लोका ंचे उ प न (िकंवा
संप ी) वाढत ग े याने लोका ंना यात जा त पािहज े असत े. वाढ या व ेतनाचा दर उ प नात
वाढ करीत अस यान े, सव काही अस यान े, सव काही ि थर नस यास , न िमळाल े या
वेळेचे आकष ण वाढत े, अखेरीस ित थापनाचा प रणाम तट थ होतो आिण मग वाकण े
होऊ शकत े.
आकृती दश िवते क जर वा तिवक मज ूरी W1 व न W2 पय त वाढली अस ेल तर ,
वैयि क कामगारा ं या ित थापनाचा प रणाम उ प ना या प रणामाप े ा जा त अस ेल;
हणून कामगार L1 ते L2 पय त वेतन िमळ याच े काम वाढव यास तयार अस ेल. तथािप ,
जर वा तिवक व ेतन W2 व न W3 पय त वाढल े असेल तर पगारासाठी काम कर यासाठी
ऑफर क ेले या तासा ंची सं या L2 व न L3 पय त घसर ेल कारण उ प ना या प रणामाची
श आता ित थापना या भावाप े ा जा त आह े; जा तीत जा त तास न िमळणा या
अित र कामात ून िमळणारी उपय ु ता आता जा त तास काम क न िमळवता य ेणारी
जा तीची िमळकत िमळिव याप े ा जा त आह े.
५.११ (QUESTIONS )
1) िवतरणाचा सीमा ंत उ पादकता िस ा ंत प करा .
2) खंडाची या या द ेवून रकाड चा ख ंड िस ा ंत प करा .
3) आधुिनक ख ंड िस ा ंताचे पि करण ा .
4) आभासी ख ंडाची स ंक पना प करा .
5) मजुरीचा आध ुिनक िस ा ंत प करा .
6) सामुिहक यश वर टीप िलहा .
7) माचा प ुरवठा व आकृती या आधार े प करा .
munotes.in
Page 74
74 ६
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
घटक रचना
६.० उि य े
६.१ तावना
६.२ याजाचा रोखता अिभलाषा िस ा ंत
६.३ याजाचा ऋणयो य िनधी िस ा ंत
६.४ नफा
६.५ न या या जोखीम िस ा ंत
६.६ न याचा अिनि तत ेचा िस ा ंत
६.७ न याचा नव वत न िस ा ंत
७.८ सारांश
७.९
६.० उि य े (OBJECTIVE )
याजाची स ंक पना अ यासण े.
याजाचा सनातनवादी िस ा ंत अ यासण े.
याजाचा कज देय िस ा ंत अ यासण े.
नफा ही स ंक पना अथ शा ीय ्या समज ून घेणे.
न याच े जोखीम , अिनि तता व नव वत न िस ा ंत अ यासण े.
६.१ तावना (INTRODUCTION )
आधुिनक अथ यव थ ेला म ु ेला उ पादन ि या स ु करणार े च हटल े जात े.
उ पादनाच े काय सु कर यासाठी म ु ा पी भा ंडवल जवळ नस ेल, तर ते परत कर या या
अटीवर इतरा ंकडून उसनवारीवर याव े लागत े. “कजा ऊ ह णून घेतले या म ु ा पी
भांडवला या वापराब ल जो मोबदला िदला जातो , याला याज अस े हणतात .”
munotes.in
Page 75
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
75 या या :
ा. का ह र –
“भांडवला या मालकास िमलार े उ प न हणज े याज होय .”
डॉ. माश ल –
“एखाडता वषा साठी कजा या क ेले या वापराब ल ऋणकोन े धनकोला िद लेला मोबदला
हणज े याज होय .”
ा. क स –
“एका िनि त कालावधीक रता रोखत े या करा या लागणा या यागाच े ब ीस हणज े याज
होय.”
६.२ याजाचा रोखता अिभलाषा िस ा ंत िकंवा तरलता अिधमान िस ा ंत
(LIQUIDITY PREFERENCE THEORY OF INTEREST )
लॉड जे. एम. क स या ि टीश अथ शा ान े १९३५ म ये िलिहल े या The General
Theory Employment , Interest and Money या ंथात याजाचा रोखता अिभलाषा
िस ांत प क ेला आह े. मु ा ही अशी रोख स ंप ी आह े क जीचा उपयोग क न कोणत ेही
हवी ती गरज ेची व त ू ता काळ िमळिव ता येते. या वैिश ्यांमुळेच रोख व पात प ैसा जवळ
बाळगण े पसंत केले जात े, यालाच रोखत ेची अिभलाषा हणतात . रोखत ेचा याग
कर यासाठी धनकोला व ृ करावयाच े असेल तर यासाठी याग पी मोबदला िक ंवा
ब ीस द ेणे ज रीच े असत े. रोखत ेची अिभलाषा ज ेवढी जा त त ेवढा या जाचा दर ावा
लागतो . याउलट रोखता अिभलाषा ज ेवढी कमी त ेवढाच याजदर कमी ावा लागतो .
हणूनच क े स या मत े, “एका िविश काळाक रता रोखत ेचा याग कर यासाठी द े यात
येणारे पा रतोिषक िक ंवा ब ीस हणज े याज होय.”
के स या मत े, याज ही एक श ु मौि क घटना आह े. के सने मु े या म ू य स ं हण या
काया ला िवश ेष मह व िदल े. के स या मत े, मु ेची एक ूण मागणी व म ु ेचा एक ूण पुरवठा
यां या स ंतुलनान े याज दर िनि त होत असतो .
६.२.१ मु ेची मागणी –
के स या मत े, समाजा या रोख र कम जवळ बाळग या या इ छ ेवर हणज ेच रोखता
अिभलाष ेवर म ु ेची मागणी अवल ंबून असत े. मु े या मागणीच े िकंवा रोखता अिभलाष ेचे
मुख तीन ह ेतू असतात त े पुढील माण े –
१) खरेदी हेतू –
के स या मत े, समाजातील य व यापारी स ं था वत मानकालीन गरजा प ूण कर यासाठी
उ प नाचा काही भाग वत :जवळ राख ून ठेवतात, यालाच खर ेदी हेतू असे हणतात . खरेदी munotes.in
Page 76
met#ce DeLe&Meem$e -II
76 हेतूसाठी असणारी िम ेची मागणी ही उ प नावर अवल ंबून असत े. सू पान े ते
पुढील माण े मांडता य ेईल.
LT = F (Y)
या सू ांम ये LT = खरेदी हेतूसाठी असल ेली मागणी , F = फलन व Y उ प न पातळी
असा अथ होतो. उ प न िमळिव याचा कालावधी मोठा अस ेल, तर खर ेदी हेतूसाठी म ु ेची
मागणी जा त राहत े.
२) तरतुदीचा ह ेतू –
या हेतूला द ता ह ेतू िकंवा स ुर ा मक ह ेतू असे हणतात . भिव यकाळ हा अिनि त
असतो . य वर कधी व क े हा स ंकट कोसळ ेल, हे सांगता य ेत ना ही. यावर मात
कर यासाठी य वत :जवळ काही रोख र कम बाळगण े पसंत करतो . भावी स ंकटाची
श यता ज ेवढी जा त त ेवढी तरत ुदीचा ह ेतूसाठी होणारी म ु ेची मागणी जा त असत े. तर
तुरी या ह ेतूसाठी असणारी म ु ेची मागणी ही ाम ु यान े उ प न पातळीवर िनभ र असत े.
हेच पुढील स ू पान े मांडता य ेईल.
LP = F (Y)
या सू ांम ये LP = तरतुदी या ह ेतूसाठी असणारी म ृदेची मागणी , F फलन , Y = उ प न
पातळी .
३) प रणामकारक ह ेतू –
प रक पना ह ेतूलाच स ा ह ेतू असे सु ा हणतात . प रक पना ह ेतू हणज े बाजारप ेठेत
भिव यकाळात काय घड ेल यासंबंधी अन ुमान काढ ून नफा िमळिव याचा उ ेश होय .
कंपनी या श ेअस या िक ंमतीतील बदलाचा लाभ घ े यासाठी हणज ेच प रक पना ह ेतूसाठी
मु ेची मागणी क ेली जात े. जे हा याजदर जा त असतो . ते हा श ेअस या िकमती कमी
असतात . अशा व ेळी लोक श ेअस ची खर ेदी करतात . हणून लोका ंची रोख म ु ेची मागणी
कमी होत े. जे हा याजदर कमी होतो , ते हा रो या ं या िकमती वाढतात . अशा व ेळी लोक
आप या जवळील रोख े िवकून रोख र कम जवळ बाळगतात . अशाव ेळी रोखत ेची
अिभलाषा वाढत े. व त िकमतीलाच रोख े खरेदी क न वाढ या िकमतीला िवकण े, हा
प रक प न हेतूमागे असतो . प रक पन ह ेतूसाठी असणारी म ु ेची मागणी ही याज दरावर
िनभ र असत े. याजदर जा त अस ेल, तर प रक पन ह ेतूसाठी होणारी म ु ेची मागणी कमी
असत े. याउलट कमी याजदरावर प रक पन ह ेतूसाठी म ु ेची मागणी वाढत असत े. हेच सू
पात प ुढील माण े मांडता येईल.
LS = F (Y)
LS = प रक पन ह ेतूसाठी म ु ेची मागणी , F = फलन व R = याजदर असा याचा अथ
होतो. munotes.in
Page 77
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
77 अशा कार े खरेदी हेतू, तरतूद हेतू आिण प रक पन ह ेतू ा ित ही िमळ ून मु ेची मागणी
िनि त होत े.
६.२.२ मु ेचा पुरवठा:
मु ेचा पुरवठा हणज े देशातील एक ंदर उपल ध म ु ा प रमाण होय . के सने मु ा पुरवठ्यात
िवधी ा म ु ा व यय म ु ा या ंचा समाव ेश केला आह े. िवधी ा म ु ेची िनिम ती देशाची
म यवत ब ँक करीत असत े. तर य य मु ेची िनिम ती यापारी ब ँक करीत असत े. िवधी ा
मु ेतून खरेदी व तरत ुदीचा ह ेतूसाठी लागणारी रोकड उपल ध होत े, तर यय म ु ेचा
उपयोग म ु यत: प रक पन ह ेतूसाठी क ेला जातो .
िवधी ा म ु ेचा पुरवठा याजा या दरावर अवल ंबून नसतो , तर तो सरकारी धोरणावर
अवल ंबून असतो . याम ये वारंवार बदल क ेले जात नाहीत हणज ेच तो एका िविश
काळात ि थर असतो . हणून एका िविश व ेळी मु ेचा एक ूण पुरवठा ि थर असतो .
६.२.३ याजदराच े िनधा रण:
मु े या मागणी -पुरवठ्याचे संतुलन होऊन याजदर कसा ठरतो . हे पुढील उदाहरणाव न व
आकृतीव न प होईल .
त ा . ६.१
याजाचा दर (% म य) मु ेची मागणी (कोटी) मु ेचा पुरवठा (कोटी)
१. २० ४ १२
२. १६ ८ १२
३. १२ १२ १२
४. ०८ १६ १२
५. ०४ २० १२
munotes.in
Page 78
met#ce DeLe&Meem$e -II
78
आकृती . ६.१
वरील आक ृतीम य े DD हा रोखता अिभलाषा िक ंवा मु े या मागणीचा व आह े. हा व
याजदर आिण म ु ेची मागणी यातील य त स ंबंध य करतो . SS हा मु े या प ुरवठा व
OY आसाला समा ंतर आह े. याचा अथ मु ेचा पुरवठा अ प काळाम य े ि थर असतो ,
मु ेचा मागणी व व म ु ेचा पुरवठा व या ंचे संतुलन C िबंदू म य े होऊन स ंतुिलत
याजदर १२ ट के िनि त झाला आह े.
मु ेचा पुरवठा ि थर असताना म ु े या मागणीत वाढ झाली , तर नवीन मागणीचा व म ूळ
मागणी व ा या वर या बाज ूला जाईल . आकृतीम य े तो DD व SS या दोन वा ा ंचे नवीन
संतुलन C या िबंदूवर होऊन याजाचा स ंतुिलत दर १६ ट के िनि त होतो . ता पय मु ेचा
पुरवठा ि थर असताना म ु े या मागणीत वाढ झाली , तर याजदरात वाढ घड ून येते.
६.२.४ के स या रोखता अिभलाषा िस ा ंतावरील टीका / आ ेप :
१) अमौि क घटका ंकडे दुल –
के सने याजही प ूण पणे अमौि क घटना समज ून मौि क घटका ंकडे दुल केले आह े.
वा तिवकता भा ंडवलाची उ पादकता , समय अिभलाषा इ यादी अमौि क घटका ंचाही
याज दरावर प रणाम होतो .
२) अ पकालीन िस ा ंत -
के सचा याजदराचा िस ा ंत अ पकालीन आह े. तो दीघ कालीन याजदराची प ीकरण
देऊ शकत नाही .
३) एकांगी िस ा ंत –
के सने आप या िस ा ंताम य े मु े या मागणीवर भर िद ला आह े. मु े या प ुरवठ्या या
याजदरावर होणारा प रणाम िवचारात घ ेतला नाही . हणून हा िस ा ंत एका ंगी ठरतो . munotes.in
Page 79
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
79 ४) संकुिचत ीकोन –
या िस ा ंताम य े मु ेची मागणी क ेवळ खर ेदी, तरतूद व प रक पन या तीन उ ेशांक रताच
केली जात े, असे हटल े आहे. परंतु य ात बचत , उपभोग व ृ ी व भा ंडवलाची सीमा ंत
मता इ यादी घटका ंचाही प रणाम म ु े या मागणीवर होतो .
५) बचतीकड े दुल –
भांडवला या ग ुंतवणुक पास ून याज िमळिव यासाठी बचत करण े आव यक असत े. परंतु या
बचतीचा िवचार क े स या ंनी केलेला नाही .
६) रोखता व या ज दो ह ची ा ी -
के स या मत े रोखत ेचा याग क े याब लचा मोबदला हणज े याज होय . परंतु य न े
अ पकालीन ठ ेवीत प ैसे गुंतिवल े, तर रोखता व याज दो ही ा होत े.
७) िवसंगत िस ा ंत -
हा िस ा ंत तेजी व म ंदी या काळात लाग ू होत नाही . तेजी या काळात रोखता अिभलाषा
कमी असत े. हणून याजाचा दर कमी असायला पािहज े. परंतु तेजी या काळात इतर
व तूं या िक ंमती माण े याजदर स ु ा जा त असतो , तसेच मंदी या काळात रोखता
अिभलाषा जा त असत े. हणून याजदर जा त असायला हवा . परंतु या काळात याजदर
कमी अस तो.
६.३ याजाचा ऋणयो य िनधी िस ा ंत (LOANABLE FUNDS
THEORY OF INTEREST )
ऋणयो य िनधी िस ा ंताचे स व थम ितपादन वीडीश अथ शा नटिवकस ेल या ंनी
केले. या िस ा ंतात स ुधारणा क न तो नवीन व पात मा ंड याच े काय ओहिलन , िमड ल,
जेकब वायनर इ या द नी क ेले. या िस ा ंताला कजा ऊ रकम ेचा िस ा ंत िकंवा उधार
देयकोष िस ा ंत अस े सु ा हणतात . हा िस ा ंत हणज े परंपरागत िस ा ंताचे िवकिसत
प आह े. हणून या िस ाताला नव पर ंपरागत िस ा ंत अस ेही हणतात .
ऋणयो य िनधी िस ा ंताम य े याजदराच े िनधा रण करताना ित ा , समय अिभलाषा ,
भांडवलाची उ पादकता यासार या वा तिवक घटका ंबरोबरच बचत अपस ं हण व
अिधकोष यय इ यादी मौि क घटका ंचाही िवचार क ेला आह े. या िस ा ंतानुसार “कजा ऊ
दे यात य ेणा या उपयोगाची िक ंमत हणज े याज होय .”
या या :
“ऋणयो य िनधीची मागणी व ऋणयो य िनधीचा प ुरवठा या ं या स ंतुलनाने याजाचा दर
ठरतो.”
munotes.in
Page 80
met#ce DeLe&Meem$e -II
80 वरील िस ा ंतानुसार याजाचा दर कसा ठरतो , हे पाह यासाठी सव थम आपणास
ऋणयो य िनधीची मागणी व ऋणयो य िनधीचा प ुरवठा या दो ही बाज ू समज ून घेणे
आव यक ठरत े.
६.३.१ ऋणयो य िनधीची मा गणी (Demand for loanable Funds ) :
ऋणयो य िनधीची मागणी प ुढील काया साठी क ेली जात े.
१) गुंतवणुक साठी मागणी (Investment Demand ) :
नोकरीक रता कजा ऊ रकम ेची मागणी ही ाम ु यान े कारखानदार व यापारी वगा कडून
केली जात े. नवीन य ं साम ी िक ंवा भा ंडवली व त ू खरेदी कर यासाठी या िनधीची मागणी
केली जात े, ितलाच ग ुंतवणुक साठी मागणी हणतात . ही मागणी याजदर व भा ंडवलाची
सीमांत उ पादकता या दोन घटका ंवर अवल ंबून असत े. थोड यात , याजदर कमी
अस यास ग ुंतवणुक क रता कजा ऊ रकम ेची मागणी वाढत े व याजदर जा त अस यास
मागणी घटते.
२) उपभोगासाठी मागणी (Consumer Demand ):
राह यासाठी घर , मोटर सायकल , ि ज, वॉिशंग मिशन , टी ही . इ यादी िटकाऊ व
मौ यवान व त ूंची चाल ू उ प नात ून खर ेदी करण े श य नसत े. हे मागणी स ु ा याजदरा या
िव िदश ेने बदलत असत े.
३) सं हणासाठी मागणी (Saving Demand ):
सं हण हणज े वत :जवळ रोख र कम बाळगण े होय. रोख र कम जवळ बाळगण े ही
मानवाची एक सामा य व ृ ी आह े. लोक आप या उ प नाचा काही भाग उपभोगावर खच
करतात व काही भाग वत :जवळ ठ ेवतात. या रोख रकम ेचा संबंध याजदराशी असतो . जर
याजदर अिधक अस ेल, तर य वत :जवळ कमी रोख र कम ठ ेवतात. कारण ही
र कम कज दे यासाठी वापरतात . याउलट याजाचा दर कमी अस ेल, तर जा त रोख
र कम जवळ बाळगण े ते प संत करतात . हणूनच ऋण यो य िनधीची स ं हनासाठी
असल ेली मागणी आिण याजाचा दर या दोघा ंम ये य त स ंबंध आढळतो .
गुंतवणूक, उपभोग व स ं हण या ित ही काया साठी असणारी ऋण यो य िनधीची मागणी ही
याजा या िव िदश ेने बदलत असत े. यामुळे ऋणयो य िनधी ची मागणी व हा व न
खाली उतरणारा हणज ेच ऋणा मक आकाराचा असतो .
६.३.२ ऋणयो य िनधीचा प ुरवठा (Supply of Loanble Fun ds) :
ऋणयो य िनधीचा प ुरवठा हा प ुढील घटका ंवर अवल ंबून असतो .
१) बचत –
उ प नाचा जो भाग वत मानकालीन गरजा ंवर खच न करता भिव यकालीन गरजा ंसाठी
राखून ठेवला जातो , याला बचत अस े हणतात . कजा ऊ रकमा ंचा पुरवठा ाम ु यान े munotes.in
Page 81
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
81 य व स ं थांनी केले या बचतीमध ून होत असतो . बचतही उ प नासोबतच याज दरावर
सु ा अवल ंबून असत े. याज दर जा त अस यास बचत जा त होत े व याजदर कमी
अस यास बचत कमी होत े. हणज ेच बचत ही याज दरा या समान िदश ेने बदलत े.
२) अपस ं हण –
बचत क ेले या प ैशातून काही भाग कजा ऊ दे यासाठी बाह ेर काढण े हणज ेच अपस ं हण
होय. सं हणा या िव ि या हणज े अपस ं हण. याज दर वाढ यास स ं िहत क ेलेला
पैसा कजा ऊ दे यासाठी बाह ेर काढला जातो . यामुळे कजा ऊ रकम ेचा पुरवठा वाढतो व
अपसं हण जा त होत े. थोड यात याजदरा या समिदश ेने अपस ं हणात बद ल होतो .
३) अिधकोष यय -
यापारी ब ँका यय िनिम ती क न यापारी व कारखानदार या ंना कज पुरवठा करतात .
याजाचा दर जा त अस यास ब ँका ययाचा अिधक प ुरवठा करतात व याज दर कमी
अस यास ययाचा प ुरवठा कमी करतात .
४) अपगुंतवणूक / िनगु तवणूक
एकदा ग ुंतिवल ेली र कम बाह ेर काढ ून घेणे हणज े अपग ुतंवणूक होय . यावेळी भा ंडवलाची
सीमांत लाभ मता चिलत याजदराप े ा कमी असत े. यावेळी कारखानदार उ ोगातील
पैसा बाह ेर काढ ून तो कजा ऊ द े यासाठी तयार असतात . अपगुंतवणूक ही स ु ा
याजदरा या समान िदश ेने बदलत े.
कजा ऊ रकम ेचा पुरवठा बचत , अपसं हण, अिधकोष यय व अपग ुंतवणूक या चार
घटका ंवर अवल ंबून असतो . या चारही घटका ार े होणारा कजा ऊ रकमा ंचा पुरवठा हा
याजदरा या समान िदश ेने बदलतो . यामुळे कजा ऊ रकम े या प ुरवठ्याचा व खाल ून वर
जाणारा हणज े धना म क आकाराचा असतो .
६.३.३ मागणी – पुरवठा च े संतुलन (Equilibrium of Demand &
Supply of Loanable Funds )
या याजदराला ऋणयो य िनधीची मागणी व ऋणयो य िनधीचा प ुरवठा यात स ंतुलन
थािपत होत े. याज दर िनि त होतो , ही िनि ती प ुढील आक ृती ार े दश िवता य ेईल.
प ीकरण –
पुढील आक ृती ार े ग ग हा ग ुंतवणुक क रता मागणी दश िवणारा व उ उ हा उपभोगासाठी ,
तर स स हा स ं हणासाठी असल ेली मागणी दश िवतात . या तीन मागणीची ब ेरीज हणज े
एकूण मागणी दश िवणारा व म म हा आह े.
munotes.in
Page 82
met#ce DeLe&Meem$e -II
82
आकृती . ६.2
६.३.४ ऋणयो य िनधीची मागणी व प ुरवठा:
ब ब हा बचतीत ून होणारा प ुरवठा व आह े, तर अ स हा अपस ं हणात ून अ प हा अिधकोष
ययात ून आिण अ ग हा अपग ुंतवणुक तून पुरवठा दश िवतात . या चारही प ुरवठा व
िमळून एकूण पुरवठा दश िवणारा व पप हा आह े. मम व पप या एक ूण मागणी व एक ूण
पुरवठा व ा या सा ान े “अक” हा स ंतुिलत याजदर िनि त होतो . या याजदराला
ऋणयो य िनधीची मागणी व प ुरवठा अत इतका आह े.
या िस ा ंता ार े याजदर िनधा रणात ऋण यो य िनधीची मागणी व प ुरावठा या दो ही बाज ूचे
मह व िवचारात घ ेतले आहे. यामुळे हा िनि त िस ांत सरस व यापक आह े. तरीस ु ा या
िस ांतावर काही आ ेप घे यात आल े आहेत.
६.३.५ िस ा ंतावरील आ ेप/टीका :
१) दो ही घटका ंचे एक ीकरण अयो य –
या िस ा ंतात याज दरावर प रणाम करणा या मौि क व अमौि क अशा िभ न घटका ंचा
िवचार क ेला आह े. परंतु या दो ही घटका ंचे व प आिण काय िभ न अस याम ुळे यांचे
एक ीकरण च ुक चे ठरते.
२) बचत क ेवळ याजदरावर अवल ंबून नसत े –
या िस ा ंतात बचत क ेवळ याज दरावर अवल ंबून असत े, परंतु वा तिवकत : बचतीवर
याजा यित र कौट ुंिबक ेम, जबाबदारीची जाणीव , दूरदश पणा इ याद चा द ेखील
प रमाण होतो . परंतु या बाबी िवचारात घ े यात आ या नाहीत .
munotes.in
Page 83
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
83 ३) उ प न पातळीकड े दुल –
के स या मत े, बचत व ग ुंतवणुक चा प रणाम उ प नावर होतो . तसेच उ प ना चा प रणाम
बचत व ग ुंतवणुक वर होतो, यामुळे याजदर ख या अथा ने उ पादना या पातळीवर
अवल ंबून असतो . परंतु या िस ा ंताने उ पाना या पातळीच े प ीकरण क ेले नाही.
४) सं हणाची ामक क पना –
के स या मत े, सं हणाची अ यंत ामक , संिद ध व ग धळ िनमा ण करणारी आह े. सं हण व
अपसं हण या ं यामुळे मु े या प ुरवठ्यात बदल होऊ श कत नाही , असे के स या ंचे मत
आहे.
५) अवा तिवक ग ृिहते -
या िस ा ंतात प ूण पधा रोजगाराची ि थती इ यादी अवा तव ग ृिहते घेतलेली आह ेत जी
कधीही अि त वात नसतात .
६.४ नफा (PROFIT )
६.४.१ या या / अथ :
उ पादन काया तील जोखीम वीकार याब ल स ंयोजकाला िकंवा संघटकाला िमळणारा
मोबदला हणज े नफा होय . िकंवा उ पादन ययाप े ा अिधक व पाच े उ प न हणज े
नफा होय . नफा ह े अवश ेष व पाच े उ प न आह े. हणज े उ प नापास ून होणा या ा ीत ून
सव उ पादन घटका ंचे मोबदल े व इतर खच िद यान ंतर स ंयोजकाजवळ ज े उ प न िश लक
राहते, याला नफा अस े हणतात .
न याची या या अन ेक अथ शा ा ंनी केले या आहेत. या प ुढील माण े –
जे. बी. लाक –
“व तू या उ पादन खचा वरील िकमतीच े अिध य हणज े नफा होय .”
ा. हॉले –
“धोका प कर याब ल स ंयोजकाला िदला जाणारा मोबदला हणज े नफा होय .”
ा. शुंपीटर –
“नव वत नाब ल स ंयोजकाला िदला जाणारा मोबदला हणज े नफा होय .
६.४.२ न याची व ैिश य े (Features of Profit ):
१) नफा ह े अिनि त व अवश ेष व पाच े उ प न आह े.
२) नफा जोखीम वीकार याचा मोबदला आह े.
३) अिनि तत ेमुळे िनमा ण होतो . munotes.in
Page 84
met#ce DeLe&Meem$e -II
84 ४) न याची िनिम ती अप ूण पध त होत े.
५) नफा न ेहमी अि थर असतो .
६) नफा हा धना मक िक ंवा ऋणा मक अस ू शकतो .
६.४.३ एकूण नफा आिण श ु नफा (Total Profit and Net Profit ):
एकूण नफा / िम नफा –
उ पािदत व त ूची िव क न आल े या एक ूण ा ीत ून एकूण खच वजा क े यानंतर जी
र कम उरत े. ितला एक ूण िकंवा िम नफा अस े हणतात .
थोड यात , एकूण नफा = एकूण ाि – एकूण य यय
शु नफा -
शु नफा हणज े आिथ क नफा होय . उ पादन काया तील जोखीम वीकार याच े काय
संयोजकाला कराव े लागत े. या काया ब ल स ंयोजकाला जो मोबदला िमळतो . तो शु नफा
होय. एकूण ा ीत ून य यय आिण अ य यय वजा क े यानंतर जी र कम िश लक
उरते. ितला श ु नफा अस े हणतात . थोड यात –
शु नफा = एकूण ाि – एकूण य व अ य यय
एकूण िम न याच े घटक :
१) शु नफा –
संयोजका ं या खालील तीन कार या काया चा मोबदला श ु न यात असतो .
अ) जोखीम वीकार याचा मोबदला .
ब) उ पादन घटका ंचा सम वयप ूव क वापर कर याचा मोबदला .
क) नव वत न मोबदला .
२) अ य यय –
जे खच वा तिवकपण े होतात . परंतु यांचे मौि क व पात शोधन क ेले जात नाही , यांना
अ य यय अस े हणतात .
उदा. संयोजका ं या मालक या साधना ंचे मोबदल े, घसारा इ यादी अ य ययाचा
समाव ेश एकूण न यात होत असतो .
३) एकािधकार नफा –
कधी कधी एखा ा स ंयोजकाला उ पादनात एकािधकार ा होतो. अशा व ेळी तो व त ूची
अिधक िक ंमत आका न िवश ेष नफा िमळवतो . या अित र न याचा समाव ेश एक ूण
न यात होतो . munotes.in
Page 85
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
85 ४) आकि मत नफा –
कधी कधी प रि थतीम ुळे संयोजकाला आकि मत नफा ा होतो . उदा. वाईन ल ू या
काळात मा क या वाढल े या मागणीम ुळे याचा उ पा दकांना आकि मत नफा झाला . अशा
कार या न याचा समाव ेश एकूण न यात होतो .
६.५ ा. हॉले यांचा न याचा जोखीम िस ा ंत (RISK THEORY OF
PROFIT )
ा. हॉले यांनी न याचा जोखीम िस ा ंत मांडलेला आह े. जोखीम प करण े हे उ ोगाच े मु य
िकंवा म ुख काय आहे. या काया चा मोबदला हण ून उ ोजकाला ज े अविश व पात
उ प न ा होत े याला नफा अस े हणतात . ा. हॉले यां या मत े "जोखमी या िवमा ंिगत
मू य शोधनाप े ा अित र उ प न हणज े नफा होय ."
ा. हॉले य ां या मत े, जर उ पादन खच इतक े उ प न ा हो त अस ेल, तर कोणताही
संघटक जोखीम प कर यास तयार होणार नाही . कोण याही यवसायापास ून िमळणारा
नफा हा यव थापन िक ंवा सम वयक या काया चे पा रतोिषक नस ून संघटक जी जोखीम
आिण जबाबदारी वीकारतो , याचा हा मोबदला असतो .
जोखीम स ंयोजका या प ुरवठ्यात अवरोधक हण ून काय करीत असत े, यामुळे सव य
जोखीम वीका शकत नाही . जे संयोजक जोखीम प करतात त ेच नफा कमव ू शकतात .
सव उ ोगात जोखमीच े व प सारख े नसत े. यामुळे सव संयोजका ंना िमळणारा नफा
सु ा सारखा नसतो . संयोजका ंना िमळणारा नफा हा या ं या यो यत ेवर आिण प रि थतीवर
देखील अवल ंबून असतो .
िस ा ंतावरील टीका –
१) नफा जोखीम टाळ याचा मोबदला -
ा. का ह र या मत े, नफा हा जोखीम वीकार याचा मोबदला नस ून जोखीम टाळ याचा
िकंवा जोखीम कमी कर याचा मोबदला असतो . कारण जोखीम टाळता आली नाही , तर
तोटा होऊ शकतो .
२) नव वत नाचा मोबदला –
शुंपीटर या मत े, नफा हा वत नामुळे िनमा ण होत असतो . हा िवचार ा . हॉले य ांनी
आप या िस ा ंतात मा ंडलेला नाही .
३) नफा हा क ेवळ जोखमीचा मोबदला न ह े –
नफा हा जोखीम वीकार यासोबतच स ंघटन कौश य , यव थापन इ . काया ब ल स ु ा
िमळतो. याचा िवचार हॉल े यांनी केला नाही .
munotes.in
Page 86
met#ce DeLe&Meem$e -II
86 ४) नफा व जोखीम या ंचा संबंध यो य –
ा. हॉले य ांनी जेवढी जोखीम जा त त ेवढा नफा जा त िमळत असतो , असे समीकरण
मांडले आहे. परंतु टीकाकारा ं या मत े, ते पूण पणे अयो य आह े.
५) इतर घटका ंकडे दुल –
ा. हॉले यांनी आप या िस ा ंतात क ेवळ जोखीम या एकाच घ टकाचा िवचार क ेलेला आह े.
इतर घटका ंकडे पूण त: दुल केलेले आहे.
६.६ ा. नाईट या ंचा न याचा अिनि तत ेचा िस ा ंत (UNCERTAINTY
THEORY OF PROFIT )
ा. एफ. एच. नाईट या ंनी १९२१ म ये “Risk , Uncertainty and Profit” या ंथाम य े
न याचा अिनि तत ेचा िस ा ंत मा ंडला. यां या मत े, अिनि तता वीकार याब ल
संयोजकाला स ंयोजकाला िमळणारा मोबदला हणज े नफा होय .
िस ा ंताची मा ंडणी –
संयोजकाला अन ेक जोखमी सा ंभाळा या लागतात , यापैक काही जोखीम िनि त
असतात , तर काही जोखीम अ िनि त असतात . या अिनि त जोखमी वीकार याब ल
संयोजकाला नफा िमळतो .
िस ा ंताचे प ीकरण -
ा. नाईट या ंनी संयोजकाला नफा का िमळतो ह े सांगताना जोखमीच े दोन भागात िवभाजन
केले आहे.
१) िवमायो य जोखीम (अपेि त जोखीम ) –
काही जोखमी अशा असतात क या ंचा पूव अंदाज करता य ेतो. अशा जोखम ना अप ेि त
जोखीम अस े हणतात . अशा जोिखमी पास ून होणार े नुकसान टाळ याकरता याचा िवमा
उतरवता य ेतो.
उदा. िनसग िनिम त जोखमीम य े पूर, भूकंप, वादळ , आग, अपघात ; तसेच मानविनिम त
जोखमीम य े चोरी, दरोडा , लुटमार, जाळपोळ इ . जोखम चा िवमा काढता य ेतो. अशा कार े
अपेि त जोखम ना िवमा काढता य ेत अस याम ुळे उ ोगात कोण याही कारची
अिनि तता िनमा ण होत नाही .
२) िवमाअयो य जोखीम (अनपेि त जोखीम ) :
उ ोग यवसायात अशा काही घटना घड ून येतात क , यांचा अ ंदाज लावता य ेत नाही .
अशा जोख म ना अनप ेि त जोखीम अस े हणतात . अशा जोखमीचा िवमा उतरिवता य ेत
नाही. या जोखमी या िविवध कारणा ंमुळे िनमा ण होतात ती कारणे हणज े अथ यव थ ेत munotes.in
Page 87
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
87 असणारी पधा , तांि क बदल , सरकारचा ह त ेप, मंदीची ि थती ह े आह ेत. या सव
जोखमी अनप ेि त असतात , यामुळे याचा िवमा काढता य ेत नाही .
न याची िनिम ती –
अपेि त जोखमी चाच िवमा काढता य ेतो. यामुळे अशा जोखमीपास ून अिनि तता िनमा ण
होत माही . यामुळे संयोजकाला अशा जोखमीपास ून नफा िमळत नाही . परंतु अनप ेि त
जोखमीच मा िवमा काढता य ेत नाही . याऐवजी वीकार याच े काय संयोजकाला कराव े.
यामुळे उ ोगात अिनि तता िनमा ण होत े व याम ुळे नफा िनमा ण होतो . ा. नाईट या ं या
मते, अिनि तता िजतक जा त त ेवढा नफा जा त असतो .
िस ा ंतावरील टीका –
१) संयोजका ं या िविवध काया कडे दुल –
ा. नाईट या ंनी स ंयोजका या िविवध काया कडे दुल क न क ेवळ अिनि तता
वीकार याब लचा मोबदला हणज े नफा होय , असे हटल े ते यो य नाही .
२) तोटयाच े प ीकरण नाही –
टीकाकारा ं या मत े, अनेक वेळा अिनि तता वीकार यान ंतरही स ंयोजकाला नफा िमळत
नाही. कधी कधी तोटाही होऊ शकतो , परंतु या तोटयाच े प ीकरण ा . नाईट या ंनी केले
नाही.
३) एकािधकारी न याच े प ीकरण नाही -
एकािधकारी प ेढीला पधा मक प ेढीपे ा अिधक नफा का िमळतो याच े प ीकरण ा .
नाईट या ंनी केले नाही.
४) व तुि थतीकड े दुल –
येक संयोजक अप ेि त न या चा अंदाज घ ेऊनच ग ुंतवणूक करीत असतो . परंतु ा. नाईट
यांनी या व त ुि थतीकड े दुल केले आहे.
५) अपूण िस ा ंत -
ा. नाईट या ंनी न यावर प रणाम करणर े जे िविवध घटक आह ेत, यां याकड े दुल केलेले
आहे.
उदा. पध चे व प , लोकस ं या, लोकांचे उ प न, आवडीिनवडी , अथ यव थ ेची ि थती
इ. बाब कड े दुल केले आहे. यामुळे हा िस ा ंत अप ूण ठरतो आह े.
munotes.in
Page 88
met#ce DeLe&Meem$e -II
88 ६.७ ा. शुंपीटर या ंचा नव वत नाचा िस ा ंत (INNOVATION
THEORY OF PROFIT )
ा. लाक य ांनी गितमान अथ यव थ ेत होणा या बदलाम ुळे नफा िनमा ण होतो , ही गो
शुंपीटर या ंना मा य असली तरी या ं या मत े, उ पादन प तीत य ेणा या नव वत नामुळे
नफा िनमा ण होतो . नफा ह े नव वत नाचे पा रतोिषक होय .
नव वत नाचा अथ (Meaning of Innovation ):
शुंपीटर या ं या मत े, व तूचा उ पादन खच कमी कर यासा ठी उ पादन ि य ेत जे बदल
केले जातात , यांना नव वत न अस े हणतात .
शुंपीटर या ंनी नव वत न ही क पना ब याच यापक अथा ने वापरली आह े. याम य े पुढील
बाब चा समाव ेश होतो .
१) नवीन व त ूंचा शोध
२) नवीन उ पादन प तीचा अवल ंब
३) नवीन बाजारप ेठांचा शोध
४) क या माला या नवीन ोता ंचा शोध
५) उ पादना या दजा त व त ं ानात स ुधारणा
६) उ ोगा ंची पुनर चना
७) नवीन िव कल ेचा अवल ंब
न याची िनिम ती :
नव वत न याम ुळे हणज ेच उ पादन ि य ेत होणा या बदलाम ुळे उ पादन खच कमी होतो .
उ पादन खच कमी झा याम ुळे व तूची िकंमत व तीचा उ पादन खच यात तफावत िनमा ण
होऊन न याची िनिम ती होत े.
नव वत नामुळे िमळणारा नफा हा थायी व पाचा असतो . एखा ा स ंयोजका ंनी
नव वत न क न नफा िमळिवला अस ेल तर काला ंतराने याची मािहती इतर स ंयोजका ंना
िमळते व त ेदेखील याच े अनुकरण करतात . या कारणाम ुळे हळूहळू नफा नाहीसा होत
जातो. परंतु जर एखा ा स ंयोजका ंनी आपल े नव वत न गु ठेवले असेल, याचे पेटंट घेतले
असेल, तर इतर स ंयोजक याच े अन ुकरण क शकणार नाहीत . अशा ि थतीत
संयोजकाला िमळणारा नफा थायी व पा चा आह े.
नव वत नामुळे िमळणारा अ थाई व पाचा नफा सतत िमळत राहावा , हणून
संयोजकाकड ून सतत नव वत नाचे योग क ेले जातात . अशा कार े नव वत नाचे च munotes.in
Page 89
घटक िकंमत िनि ती : याज आिण नफा
89 अखंडपणे चालू राहत े. शुंपीटर या मत े, नफा ह े नव वत नाचे कारण आिण प रणाम दो ही
सु ा असतो .
िस ांतावरील टीका –
१) इतर घटका ंकडे दुल :
न याची िनिम ती अन ेक कारणा ंमुळे होत असत े. परंतु शुंपीटर या ंनी नफा हा क ेवळ
नव वत नामुळेच िनमा ण होतो , असे हटल े आहे ते बरोबर नाही .
२) वा तिवक प रि थतीची उप े ा :
शुंपीटर या मत े, जोखीम वीकार याच े काय भांडवलदार करतो . परंतु वा तिवक
प रि थतीत स ंयोजकाच त े काय करीत असतो . याकड े शुंपीटरन े दुल केलेले आहे.
३) संयोजका ं या काया चा संकुिचत िवचार :
शुंपीटर या मत े, नव वत न करण े हेच म ुख काय संयोजकाच े आहे. परंतु टीकाकारा ं या
मते, संयोजकाला न व वत नासोबतच इतर िविवध कारची काय पार पाडावी लागतात .
४) जोखमीकड े दुल :
शुंपीटर या ंनी न या या िनिम तीम य े जोखीम काया चा िवचार क ेलेला नाही .
५) अिनि तीकड े दुल :
ा. नाईट या ं या मत े, अिनि तत ेमुळे न याची िनिम ती होत े. परंतु शुंपीटर या ंनी या
घटका ंकडे दुल केले आहे.
६.८ सारांश (SUMMARY )
या करणाम य े भांडवलाची िक ंमत ( याज) आिण स ंयोजकाची िक ंमत (नफा) िनि ती
िस ांताचे िव ेषण कर यात आल े आह े. या करणाम य े याजाचा तरलता अिधमान
िस ांत, याजाचा ऋणयो य िनधी िस ा ंत, हॉले यांचा न याचा जोखीम िस ा ंत, ा. नाईट
यांचा न याचा अिनि तत ेचा िस ा ंत व ा . शुंपीटर या ंचा नव वत नाचा िस ा ंत इ याद चा
सिव तर अ यास कर यात आला आह े.
६.९ (QUESTIONS )
१) याजाचा तरलता अिधमान िस ा ंत प करा .
२) याजाचा ऋण यो य िनधी िस ा ंत प करा .
३) हॉले यांचा न याचा जोखीम िस ा ंत प करा .
४) न याची या या द ेवून ा. नाईट या ंचा न याचा अिनि तत ेचा िस ा ंत प करा .
५) ा. शुंपीटर या ं या न या या नव वत न िस ा ंताचे िटका मक प र ण करा .
munotes.in
Page 90
90 घटक ४
७
पूण पध त - उ ोगस ं था आिण उ ोगध ं ाचे संतुलन
घटक रचना :
७.० उि ये
७.१ तावना
७.२ पूण पध ची वैिश ्ये
७.३ पूण पध त उ ोगस ं थेचा अ पकालीन व दीघ कालीन समतोल
७.४ पूण पध त उ ोगध ं ाचा अ पकालीन व दीघ कालीन समतोल
७.५ सारांश
७.६
७.० उि ये (OBJECTIVES)
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ा या ना पुढील बाब च े ान ा होईल .
पूण पध ची संक पना
पूण पध ची वैिश ्ये
पूण पध त उ ोगस ं थेचा अ पकालीन व दीघ कालीन समतोल .
पूण पध त उ ोगध ं ाचा अ पकालीन व दीघ कालीन समतोल .
७.१ तावना (INTRODUCTION)
अथ शा ात बाजार या स ं ेला िवश ेष मह व आह े. बाजार हणज े असे िठकाण क ज ेथे
ाहक व िव ेते एक य ेऊन व त ूंची खर ेदी आिण िव करतात . अथा त बाजार रचना
कशा व पाची आह े याचा भाव बाजारातील घटका ंवर पडत असतो . हा भाव
अ यास यासाठी बाजार रचन ेचे कार िवचारात याव े लागतात . पुढील त या ार े
बाजाराच े कार अिधक चा ंग या कार े दाखिवता य ेतील.
munotes.in
Page 91
पूण पध त - उ ोगस ं था आिण
उ ोगध ं ाचे संतुलन
91 वरील त याव न ह े प होत े क , बाजारप ेठेचे मुख दोन कार पडतात व ा दो ही
बाजारात िव े यांची सं या, िकंमत ि थती , व तूंचे व प इ . बाबतीत मोठा फरक आह े.
तुत करणात आपण फ प ूण पधा या बाजार कारावर ल क ीत करणार अस ून
तीचे वैिश व उ ोगस ं था व उ ोगध ं ाचे पूण पध तील अ पकालीन व दीघ कालीन
संतुलन या ंचा अ यास करणार आहोत .
७.२ पूण पध ची व ैिश ्ये (FEATURES OF PERFECT
COMPETITION)
पूण पधा हणज े अशी बाजारप ेठ क या बाजारप ेठेत कोणतीही िव ेता िक ंवा ाहक
व तू या िक ंमतीवर भाव पाड ू शकत नाही .
७२.१ या या (Defination ) :
ीमती जॉन रॉिब सन –“पूण पधा याच प रि ततीत असत े क ज े हा य ेक
उ पादकाची उ पादनासाठी असल ेली मागणी प रप ूण लविचक असत े. तसेच सव ाहक ,
पध क-िव े याम य े िनवड कर या या ीन े समान असतात व याम ुळे बाजार प रप ूण
होत असतो .”
हणज ेच अशा बाजारप ेठेत िव ेते व ाहका ंची सं या फार मोठी अस ून या ंचे िकंमतीवर
िनयं ण नसत े आिण ाहका ं या ीन े सव िव े यांचे उ पादन एक प असत े.
७.२.२ पूण पध ची वैिश ्ये / गुणधम (Features of Perfect Competition) :
१) असं य िव ेते :
पूण पध या बाजारात िव ेते हे असं य असतात . एकूण पुरवठ्याम य े एका उ पादकाचा
पुरवठा हा अ य ंत अ प भाग अस याम ुळे तो पुरवठ्या या सहा यान े िकंमतीवर भाव पाड ू
शकत नाही .
२) असं य ाहक :
पूण पध या बाजारात ाह कांची सं या स ु ा ख ूप जा त असत े. एका ाहकाची मागणी ही
एकूण मागणी या अ य ंत अ प भाग अस यान े मागणी या मा यमात ून एखादा ाहक
िकंमतीवर भाव पाड ू शकत नाही .
३) एकिजनसी व त ू :
पूण पध या बाजारप ेठेचे हे एक मह वाच े वैिश आह े. या बाजारप ेठेत सव उ पादन
सं थांनी िनमा ण केले या व त ू या एकिजनसी असतात . हणज ेच व त ूचे सव नग र ंग, प,
चव, आकार , कार , वजन िक ंमत इ . सव बाबतीत प ूण त: एकसारख े असतात . यामुळे
कोण याही उ पादकास आप या व त ूची िक ंमत चलीत िक ंमती प े ा जा त ठ ेवता य ेत
नाही. प रणामी बाजारात थािपत झाल ेली िक ंमतच ि वकारण े म ा असत े. हणूनच
एकिजनसी व त ूंची सव एकच िक ंमत राहत े. munotes.in
Page 92
met#ce DeLe&Meem$e -II
92 ४) िकंमत िनि ती :
पूण पध या बाजारात व त ूची िक ंमत ही एक ूण मागणी व एक ूण पुरवठा या ं या स ंघषा तून
ठरते. अशी िनि त झाल ेली िक ंमत उ पादनस ं था ि वकारत असत े. या चिलत
िकंमतीलाच उ पादक आपल े उ पादन िवकत असतो .
५) बाजारप ेठेचे संपूण ान :
पूण पध त बाजारातील ाहका ंना व िव े यांना बाजारप ेठेचे संपूण ान असत े. ो. के. ई.
बीि ड ंग यां या श दात ेते व िव े यांचा िनकटचा स ंबंध असतो . बाजारप ेठेत उपल ध
असणाया व त ु, व तु या िक ंमती, यांची मागणी , पया यी व त ू इ. बाबतची मािहती ाहक
तसेच िव े याला असत े. अशा या बाजारात कोण याही िव ेता िक ंमती बाबत ाहका ंची
फसवण ूक क शकत नाही .
६) संगनमत :
पूण पध या बाजारात अस ं य उ पादक एकाचव ेळी उ पादन घ ेत असल े तरी
उ पादनाबाबत या उ पादक िक ंवा िव े यांम ये कोण याही कारच े संगनमत नसत े.
७) मु आगमन आिण िनग मन :
पूण पध त नवीन उ पादन स ं थेला बाजारप ेठेत व ेश क न आपल े उ पादन स ु
कर याचे पूण वात ं य असत े. तसेच कोण याही उ पादकाला आपला उ ोग ब ंद क न
बाजारप ेठेतून बाह ेर पड याच े सु ा वात ं य असत े. थोड यात या ं या बाजारातील
आगमन व िनग मनावर कोणत ेही कृि म िनय ं ण नसत े.
८) ाहक व िव ेते गितशील :
पूण पध या बाजारप ेठेत िव ेते तसेच ाहक प ूण पणे गितशील असतात . यामुळे खरेदी -
िव या यवहारा ंवर कोण याही मया दा पडत नाहीत .
९) उ पादन घटक गितशील :
उ पादनाच े भूमी, म, भांडवल व स ंयोजन ह े घटक प ूण पध त एका उ ोगात ून िकंवा
उ पादन यव थ ेतून दुसया उ ोगात िक ंवा उ पादन यव थ ेत जाव ू शकतात . हणज ेच ते
पूण त: गितशील अस यान े उ पादनात आव यक असा बदल होऊ शकतो .
१०) वाहत ूक खचा चा अभाव :
पूण पध या बाजारप ेठेचे हे एक मह वाच े गृहीत व ैिश आह े. या बाजारप ेठेत उ पादन
सं था आिण बाजार या त अंतराचा फरक नस यान े व त ू या वाहत ूक खचा चा अभाव
असतो .
११)सरकारी िनय ं णाचा अभाव :
पूण पध या बाजारप ेठेत व त ूची िक ंमत ही एक ूण मागणी व एक ूण पुरवठ्याव न ठरत े.
तसेच वाहत ूक खचा चा ही अभाव असतो . यामुळे सरकारकड ूनही बाजारावर िनय ं ण
नसते. अथा त ही बाजारय ं णा ही िनय ं णमु व पाची बाजारय ं णा असत े. munotes.in
Page 93
पूण पध त - उ ोगस ं था आिण
उ ोगध ं ाचे संतुलन
93 अशा कार े वरील िविवध ग ुणधमा नी यु असल ेली ही प ूण पधा हणज े का पिनक
व पाची बाजारप ेठ अस याच े ल ात य ेते.
७.३ पूण पध त उ ोगस ं थेचा अ पकालीन व दीघ कालीन समतोल
(SHOR T RUN AND LONG RUN EQUILIBRIUM OF THE FIRM
UNDER PERFECT COMPETITION )
७.३.१ पूण पध त उ ोगस ं थेचा अ पकालीन समतोल (Short Run
Equilibrium of the Firm under Perfect Competition) :
पूण पध त बाजारात समतोल साधला असता जी िक ंमत थािपत होत े ती सव च
उ ोगस ं थां या बाबतीत एकच असत े. या उ पादन प रमाणा या िठकाणी सी . ा.
(MR) व या व त ूला येणार सी .ख. (MC) हा समान होईल , तेवढे उ पादन क ेले असता
उ ोगस ं थेला जा तीत जा त नफा ा होतो . यापे ा कमी िक ंवा जा त उ पादन
के यास उ ोगस ं थेचा नफा कमी होतो . एकूणच उ ोग स ं थेला जा तीत जा त नफा
िमळाला क ितचा समतोल होतो . पुढील आक ृती ार े हे प करता य ेईल.
Y TC
TR
B
TR, TC, Break -even
profit Point
& loss
A Profits
Losse s
O Q
XA XB
Π
π = 0 π = 0
O Q
Losses XA Xπ m XB Losses
Output π
आकृती . ७.१
पूण पध त उ ोगस ं थेचा अ पकालीन समतोल
वरील आक ृतीम य े O-X उ पादन तर O-Yअ ावर खच व ा ी दश िवला आह े.
आकृतीम य े स.ख. हा सरासरी खच व तर सी .ख. हा सीमा ंत खच व अस ून P.P ही munotes.in
Page 94
met#ce DeLe&Meem$e -II
94 रेषा सीमा ंत ा ी , सरासरी ा ी व िक ंमत दश िवते. पूण पध त कोणतीही एक उ ोगस ं था
िकंमतीवर भाव पाड ू शकत नाही . बाजारातील चलीत िक ंमतच या ंना ि वकारावी
लागत े. यामुळे या बाजारप ेठेत िकंमत =सरासरी ा ी =सीमांत ा ी आढळत े. आकृतीत
हे P.P ा व ान े दश िवले असून हा व न ेहमीच O-X अ ाला समा ंतर असतो .
उ ोगस ं थे या समतोला या ीन े सी. ा. व व सी .ख. व ह े दो ही एकम ेकांना श्
िबंदूत छेदतात . या समतोला या अव थ ेत उ ोगस ं था O-N इतके उ पादन घ ेते. या O-
Nउ पादनाची िक ंमत MN इतक असत े.
उ ोगस ं था O-Nएवढे उ पादन घ ेत असताना , येक नगाचा सरासरी खच NQ एवढा
असतो . परंतु बाजारात य ेक नगासाठी उ ोगस ं थेला िमळणार े उ प न MN एवढे आहे.
MN उ प नात ून हणज ेच िक ंमतीत ून NQ एवढा उ पादन खच वजा क े यानंतर
उ ोगस ं थेला य ेक नगामाग े MQ एवढा नफा िमळतो .
पूण पध त अ पकाळात व त ू या सरासरी उ पादन खचा पे ा िक ंमत अिधक असत े.
यामुळे उ ोगस ं थेला जा तीत जा त नफा िमळतो . या उलट काही व ेळेस बाजारातील
िकंमत सरासरी खचा पे ा कमी अस ू शकत े ते हा उ ोगस ं थेला अ पकाळात तोटा ही
सहन करावा लागतो .
७.३.२ पूण पध तील उ ोगस ं थेचा दीघ कालीन समतोल (Long Run
Equilibrium of the firm under perfect competition) :
दीघ कालावधी हणज े २५ वषा पे ा अिधक कालावधी िवचारात घ ेतला जातो . या
कालावधीत उ ेगसं थेला ि थर उ पादन घटकाम य े सु ा बदल करता य ेतो. या
कालावधीत वाढ या नवीन उ ोगस ं थे या पध मुळे व त ू या वाढ या प ुरवठ्या बरोबरच
अित र नफा कमी होत जाऊन सव साधारण नफा (Normal Profit) िमळू लागतो . कारण
या कालावधीत एक ूण उ पादन खच आिण एक ूण ा ी या दो ही गो ी समाज असतात .
ते हा उ ोगस ं था समतोलात असत े.
एकूण उ पादन खच =व तूचा सरासरी उ पादन खच xएकूण उ पादन
तर एक ूण ा ी =व तूची िकंमत xएकूण उ पादन
दीघ कालीन उ ोगस ं थेचा समतोल साध यासाठी प ुढील दोन अट ची प ूत ता करावी
लागत े.
१) व तूची िकंमत =व तूचा सरासरी खच
२) व तूची िकंमत =व तूचा सीमा ंत उ पादन खच
दीघ काळात उ ोगस ं थेचा सीमा ंत उ पादन खच हा व त ू या िक ंमतीबरोबर असतो . हा
सीमांत उ पादन खच िकंमतीपे ा कमी असतो , ते हा उ पादन वाढिवल े जाते आिण जा त
असतो त े हा उ पादन कमी क ेले जात े व अशा रतीन े उ ोगस ं थेचा समतोल साधला
जातो. munotes.in
Page 95
पूण पध त - उ ोगस ं था आिण
उ ोगध ं ाचे संतुलन
95 पुढील आक ृती ारे हे अिधक प करता य ेईल.
आकृती मा ंक ७.२
पूण पध त उ ोगस ं थेचे दीघ कालीन स ंतुलन
आकृतीम य े O-Xअ ावर उ पादन तर O-Y अ ावर खच व ा ी दश िवली अस ून P.P हा
सीमांत ा ी , सरासरी ा ी तस ेच िकंमतीचा व आह े. सीमांत उ पादन खचा चा व ,
सरासरी उ पादन खचा चा व आिण िक ंमतीचा व ह े ित ही व एकम ेकांना श् िबंदूत
िमळतात . यामुळे M हा िबंदू उ ोगस ं थेचा समतोल िब ंदू आहे. ा समतोल िब ंदूतून O-
Xअ ावर ल ंब टाक यास आपणास N हा िब ंदू िमळतो . हणज ेच समतोलाव थ ेत
उ ोगस ं था O-N इतके उ पादन घ ेते िकंवा O-N इत या उ पादनाला उ ोगस ं थेची
समतोलाव था िनमा ण होत े. एकूणच प ूण पध त दीघ काळात उ ोगस ं थेचा समतोल
हो यासाठी िक ंमत (स. ा. AR) =सी. ख. (MC) स.ख. (AC) असे आव यक आह े.
िकंमत = स. ा. = सी. ा.
आपली गती तपा सा :
१) फरक सा ंगा : पूण पधा व अप ूण पधा
२) पूण पध ची या या सा ंगा.
७.४ पूण पध त उ ोगध ं ाचा अ पकालीन व दीघ कालीन समतोल
(SHORT RUN AND LONG RUN EQUILIBRIUM OF THE
INDUSTRY UNDER PERFECT COMPETITION )
७.४.१ पूण पध त उ ो गधं ाचा अ पकालीन समतोल (Short Run Equilibrium
of the Industry Under Perfect Competition) : munotes.in
Page 96
met#ce DeLe&Meem$e -II
96 िविश कार या व त ूचे उ पादन घ ेणा या अनेक उ ोगस ं था िमळून उ ोगध ंदा (उ ोग )
तयार होतो . पूण पध त या िक ंमतीला एक ूण मागणी व एक ूण पुरवठा समान हो तात त ेथे
उ ोगध ं ाचा समतोल साधला जातो .
अ पकाळात उ ोगध ं ात अन ेक उ ोगस ं था माफ त मालाचा प ुरवठा क ेला जातो .
अ पकाळात वाढ या मागणीचा प रणाम हण ून जा त िक ंमत िमळत े. प रणामी प ुरवठा
वाढिवला जातो . उ ोगाचा प ुरवठा व हणज े सव उ ोगस ं थे या सीमांत खच व ाची
बेरीज असत े. हा पुरवठा व हा डावीकड ून उजवीकड े वर सरकणारा आह े.
पूण पध त अ पकाळात उ ोगध ं ा या मालाची मागणी हणज े पूण बाजारप ेठेची मागणी
असत े. अथा त ही मागणी लोका ं या सवयी , आवड , फॅशन, उ प न , लोकस ं या इ .
घटका ंवर अवल ंबून असत े. हा मागणी व डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकणारा असतो .
जेथे हा एक ूण मागणी व व एक ूण पुरवठा व एकम ेकांना छेदतात त ेथे िकंमत ठरत े, आिण
उ ोगध ं ाचा समतोल साधला जातो . पुढील आक ृती ार े हे प करता य ेईल.
आकृती मा ंक ७.३
पूण पध त उ ोगाच े/ उ ोगध ं ाचे अ पकालीन स ंतुलन
आकृतीम य े O-Xअ ावर व त ूचे नग व O-Y अ ावर िक ंमत दश िवली अस ून S-Sहा
एकूण पुरवठा व तर D-D हा एक ूण मागणी व आह े. हे दो ही व एकम ेकांना M िबंदूत
छेदतात . हा िबंदू उ ोगध ं ाचा अ पकालीन समतोल िब ंदू आहे. येथे O-N एवढ्या मागणी
व पुरवठ्याची O-P इतक समतोल िक ंमत आह े.
या समतोलाव थ ेतून पुढील काही िन कष काढता य ेतात.
१. अ पकाळात एक ूण मागणी व एक ूण पुरवठा व एकम ेकांना छेदतात त ेथे उ ोगध ं ाची
समतोल अव था िनमा ण होत े.
२. या समतोला या िठकाणीच या तील य ेक उ ोगस ं था समतोलाव था साधत े.
३. या समतोला या िठकाणी समतोल िक ंमत थािपत होत े. munotes.in
Page 97
पूण पध त - उ ोगस ं था आिण
उ ोगध ं ाचे संतुलन
97 ४. उ ोगध ं ाचा प ुरवठा बदलला तर मा िक ंमत बदलत े.
५. िकंमत कमी अस यास प ुरवठा कमी व िक ंमत जा त अस यास प ुरवठा जा त असतो .
६. ही समतोलाची ि या ही व यंचिलत असत े.
७. येथे िकंमत य ं णा काय करीत असत े.
७.४.२ पूण पध त दीघ काळात उ ोगध ं ाचा समतोल (Long Run Equilibrium
of the Industry under Perfect Competition) :
दीघ काळात उ ोगध ं ा या समतोलासाठी उ ोगस ं थां या स ं येत बदल होता कामा नय े.
हणज ेच नवीन उ ोगस ं थांनी उ ोगध ं ात व ेश क नय े िकंवा असल े या
उ ोगस ं थांनी उ ोगात ून बाह ेर पड ू नये. ते हा उ ोगध ं ाचा समतोल होऊ शकतो .
अथा त या प रि थतीत उ ोगस ं थांना आव यक त ेवढाच नफा िमळत अस यान े
उ ोगस ं थांची सं या वाढत ही ना ही िकंवा कमी ही होत नाही .
दीघ कालीन समतोलासाठी उ ोगध ं ांना पुढील अट ची प ुत ता करावी लागत े.
१) सीमांत खच (MC) = सीमांत ा ी (MR) = िकंमत
२) सरासरी खच (AC) = सरासरी ा ी (AR) = िकंमत
या अटीन ुसार समतोलाव था प ुढील आक ृती ार े प करता येईल.
आकृती मा ंक ७.४
पूण पध त उ ोगस ं थेचे दीघ कालीन स ंतुलन
आकृतीम य े O-X अ ावर व त ूचे नग व O-Y अ ावर िक ंमत (स.ख.) दश िवली आह े. S-
S हा पुरवठा व आिण D-D हा मागणी व सव उ ोगस ं थांचा िमळ ून तयार झाल ेला
आहे. P ही य ेक उ ो गसं थे या िकमान सरासरी खचा ची पातळी आह े. या प रि थतीत
उ ोगध ं ाचा समतोल M या िबंदू या िठकाणी होतो . या समतोल िब ंदू या िठकाणी व त ूचा
पुरवठा O-N इतका आह े. ही संतुलनाची म ूळ ि थती आह े. munotes.in
Page 98
met#ce DeLe&Meem$e -II
98 समजा , काही कारणान े दीघ काळात मागणी वाढली याम ुळे मागणी व व र सरक ून नवीन
मागणी व D1- D1 असा िमळ ेल. अथा त याम ुळे िकंमतीत वाढ होऊन ती P1 पय त वाढ ेल.
P1 ही िकंमत सरासरी खचा पे ा (स.ख.) जा त अस यान े येक उ ोगस ं थेला अित र
नफा िमळ ेल. या अित र न या या आकष णाने अनेक नवीन उ ोग उ ोगध ं ात वेश
करतील . अथा त वाढ या उ ोगस ं थाम ुळे व त ूचा पुरवठा स ु ा वाढत जाईल . प रणामी
िकंमत कमी होत जात े व ती P1 व न Pपय त कमी होत े. वाढ या उ ोगस ं थां या
वेशामुळे पुरवठ्यात वाढ होऊन S1- S1 हा नवीन प ुरवठा व D1- D1 ा नवीन मागणी
व ास M1 या िबंदू या िठकाणी छ ेदेल. या नवीन स ंतुलन िब ंदू या िठकाणी एक ूण पुरवठा
O-N पासून ON1 पय त वाढ ेल. िकंमत मा O-Pइतक उ ोगस ं थां या िकमान स .ख.
इतक च अस यान े अित र नफा कोणालाही िमळत नाही .
समजा , काही कारणान े दीघ कालावधीत मागणी कमी झाली तर D2- D2 हा नवीन मागणी
व िमळ ेल. यामुळे िकंमत कमी होऊन ती P2 पय त कमी होत े. अथा त ही िक ंमत िकमान
सरासरी खचा पे ा कमी अस याम ुळे येक उ ोगस ं थेला तोटा सहन करावा लागतो .
प रणामी उ ोगस ं था उ ोगात ून बाह ेर पडतील व इतर फायद ेशीर यवसायाकड े वळतील .
यामुळे व तूचा पुरवठा कमी होईल . प रणामी िक ंमत वाढ ू लागेल. D2- D2 हा मागणी व
आिण S2- S2 हा पुरवठा व एक ेमकांना M2 ा िब ंदूत छेदतो. ा नवीन स ंतुलन िब ंदू या
िठकाणी एक ूण पुरवठा O-Nपासून ON2 पय त कमी होईल . परंतु िकंमत OP2 व न O-P
पय त वाढ यान े सव उ ो गसं था िकमान सरासरी खचा एवढी िक ंमत िमळत अस यान े
कोण याही उ ोगस ं थेला तोटा सहन करावा लागणार नाही .
अथा त या समतोलाव थ ेिवषयी अस े हणता य ेईल क -
१. दीघ काळात उ ोगध ं ाने थािपत क ेलेली िक ंमत ही सव उ ो गसं थां या िकमान
सरासरी खचा एवढी असत े.
२. सव उ ोगस ं थांना या काळात प ूण पधा अस यान े स व साधारण नफा (Normal
Profit) िमळतो .
३. एकिजनसी उ पादन अस यान े िव खचा ची गरज नसत े.
४. दीघ कालीन समतोल हा थायी व पाचा असतो .
७.५ सारांश (SUMMARY )
अथ शा ात बाजार ही स ं ा िवशेष मह वाची आह े. बाजाराच े ामु यान े दोन कार िदस ून
येतात. ते हणज े पूण पधा आिण अप ूण पधा होय. ा. नाईट या ं या मत े, ’ या
बाजारप ेठेत ाहक , िव ेते हे बाजारप ेठेचे संपूण ान असल ेले, उ पादन घटका ंची संपूण
गितशीलता , िवभाजना त असत े अशा बाजारप ेठेस पूण पधा हणतात .“ पूण पध त
अ पकाळात व त ू या सरासरी उ पादन खचा पे ा िक ंमत अिधक असत े. यामुळे
उ ोगस ं थेला जा तीत -जा त नफा िमळतो . या उलट काही व ेळेस बाजारातील िक ंमत
सरासरी खचा पे ा कमी अस ू शकत े, ते हा उ ोगस ं थेला अ पकाळात तोटा ही सहन
करावा लागतो . दीघ कालीन उ ोगस ं थे या समतोल साध यासाठी ाम ु यान े व त ूची munotes.in
Page 99
पूण पध त - उ ोगस ं था आिण
उ ोगध ं ाचे संतुलन
99 िकंमत †व तूचा सरासरी खच व व त ूची िक ंमत †व तूचा सीमा ंत उ पादन खच असावा
लागतो . पूण पध त उ ोगध ं ा या अ पकालीन समतोलासाठी एक ूण मागणी व एकूण
पुरवठा समान असावा लागतो तर दीघ कालीन समतोलासाठी सीमा ंत खच †सीमांत ा ी
†िकंमत व सरासरी खच †सरासरी ा ी †िकंमत असावी लागत े.
७.६ (QUESTIONS )
१. पूण पधा हणज े काय? पूण पध ची वैिश ्ये प करा .
२. पूण पध त उ ोगस ं थेचा अ पकालीन समतोल कशा साधला जातो ?
३. पूण पध त उ ोगस ं थेचा दीघ कालीन समतोल प करा .
४. पूण पध त उ ोगध ं ाचा अ पकालीन समतोल कसा साधला जातो ?
५. पूण पध त उ ोगध ं ाचा दीघ कालीन समतोल कसा साधला जातो त े आक ृतीसह
प करा.
munotes.in
Page 100
100 ८
म ेदारीतील समतोल आिण मू यिवभ ेद
घटक रचना :
८.० उि ये
८.१ तावना
८.२ म ेदारीची व ैिश ये
८.३ म ेदारीतील समतोल
८.३.१ म ेदाराचा अ पकालीन समतोल
८.३.२ म ेदाराचा दीघ कालीन समतोल
८.४ मू यिवभ ेद / िवभेदी म ेदारी
८.४.१ मू यिवभ ेदी म ेदारीतील समतोल
८.४.२ मू यिवभ ेद कार
८.५ अवपूंजन
८.६ सारांश
८.७
८.० उि ये (OBJECTIVES)
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ा या ना पुढील बाब च े ान ा होईल .
म ेदारी
म ेदारीची व ैिश ये
म ेदारीतील समतोल
िवभेदी म ेदारी
अवपूंजन
८.१ तावना (INTRODUCTION)
मागील करणात आपण प ूण पधा ा एका टोका या बाजारप ेठेचा िवचार क ेलेला आह े.
तर त ुत करणात आपण म ेदारी ा द ुस या टोका या बाजारप ेठेचा िवचार करणार munotes.in
Page 101
म ेदारीतील समतोल आिण मू यिवभ ेद
101 आहोत . म ेदारीला इ ं जीत Monopoly असे हणतात . Mono हणज े एक (Single)
आिण Poly हणज े िव ेता (Seller) असा म ेदारी या श दाचा अथ आहे. या बाजारप ेठेत
एकाच िव े याचा व त ू या प ुरवठ्यावर प ूण अिधकार असतो . हणून म ेदारीला
एकािधकार अस ेही हणतात . अशा म ेदारी या पुढील माण े या या करता य ेतील.
म ेदारीची या या :
१. ा. च बरलीन : “बाजारात पया यी व त ूंचा अभाव असल ेली अव था हणज े म ेदारी
होय.”
२. ा. लन र : “ या व त ूं या मागणीचा व खाली येणारा असतो असा उ पादक िकंवा
िव ेता हणज े म ेदारी होय .”
३. ा. िल स े : “पूण पध या िव टोकाला असणारा बाजाराचा कार हणज े म ेदारी
होय आिण ज े हा स ंपूण उ ोग एका उ पादका या हातात असतो त े हा ती िनमा ण
होते.”
वरील सव या या ामु यान े शु म ेदारीची स ंक पना प करतात . य बाजारात
मा अशी श ु म ेदारी आढळ ून येत नाही , तर मया िदत (Limited) िकंवा अप ूण
(Imperfect) म ेदारी आढळत े.
८.२ म ेदारीची वैिश य े (FEATURES OF MONOPOLY)
वरील या या ंव न म ेदारीची म ुख वैिश ्ये पुढील माण े प करता य ेतील.
१) एकच िव ेता आिण अस ं य ाहक -
म ेदारी बाजारप ेठेचे हे मह वाच े वैिश ्य आह े क बाजारात एकटाच उ पादक िक ंवा
िव ेता असतो व याच े संपूण पुरवठ्यावर िनय ं ण असत े. परंतु या बाजारप ेठेत पूण
पध माण ेच अस ं य ाहक असतात .
२) िकंमत िनय ं ण -
या बाजारात एकच उ पादन स ं था अस यान े उ ोगस ं था व उ ोगध ंदा हा फरक क ेला
जात नाही . यामुळे या एकट ्या उ पादकाच े बाजारप ेठेतील व त ूं या िक ंमतीवर प ूण िनयं ण
असत े. याचे व त ू या मागणीवर िनय ं ण नसल े तरी प ुरवठ्यावरील िनय ं णाम ुळे तो
वत:ला अन ुकूल अशीच िक ंमत िनि त करतो .
३) पया याचा अभाव :
या बाजारात िव ेता हा एकम ेव अस यान े तो िवक ेल िकंवा या व त ूंचा पुरवठा या
िकंमतीला करणार याच िक ंमतीला ितच व त ू ाहकाला खर ेदी करावी लागत े. या
पया या या अभावाम ुळे िकंमतीवर िनय ं ण ठ ेवणे अिधक श य होत े.
munotes.in
Page 102
met#ce DeLe&Meem$e -II
102 ४) वेशावर ब ंधन :
पूण पध माण े उ ोगस ं थांना उ ोगध ं ात व ेश कर याच े वात ं य म ेदारीत नसत े,
तर उलट या बाजारात नवीन उ ोगस ं थांना वेश िदला जात नाही . ा व ेशावर पडणारी
बंधने ही िविवध कारची असतात . ही नैसिग क, कायद ेशीर, आिथ क, कृि म व पाची
असतात .
५) पुरवठ्यावर िनय ं ण :
म ेदारीम य े उ पादकाच े बाजारप ेठेतील प ुरवठ्यावर प ूण त: िनयं ण असत े. तो या या
इ छे माण े पुरवठ्यात वाट ेल ते हा घट क शकतो . या पुरवठ्यावरील िनय ं णाम ुळेच
िकंमती वरील िनय ं ण सहज श य होत े.
६) मू यभेद :
म ेदारीम य े एकच िव ेता व अन ेक ाहक अस े सिमकरण अस यान े हा उ पादक /
िव ेता िनरिनरा या बाजारात व ेगवेग या िक ंमतीला आपल े उ पादन िवक ू शकतो . अथा त
हा मू य भ ेद म ेदारीतच श य होतो .
७) पध चा अभाव :
म ेदारी बाजारप ेठेत एकच िव ेता अस यान े व याच े बाजारप ेठेतील स ंपूण पुरवठा व
िकंमतीवर िनय ं ण अस यान े तसेच पया यी व त ूचा अभाव अस यान े पध ची ि थती
िनमा ण होत नाही .
८) मह म नफा :
म ेदाराचा ह ेतू मह म नफा िमळिवण े हा असतो . या स ंदभा त डॉ. माश ल हणतात ,
“म ेदाराचा वा तिवक ह ेतू या िक ंमतीला तो व त ू बाजारात िवक ू शकतो , या िक ंमतीत ून
याचा फ उ पादनाचाच खच भ न िनघ ेल अशा कार े पुरवठ्याचा मागणीशी म ेळ घालण े
हा नसतो , तर याला श य त ेवढी जा तीत जा त िन वळ ा ी िमळव ून देऊ शक ेल
अशा कार े पुरवठ्याचे मागणीशी समायोजन साध णे हा असतो .”
९) मागणी व :
पूण पध या बाजारात उ ोगस ं थांचा मागणी व हणज े सरासरी ा ी व हा स ंपूण
लवचीक हणज े O-X अ ाला समा ंतर असतो , तर म ेदारीत स ंपूण उ ोगाचा मागणीव
हाच उ ोगस ं थेचा मागणी व अस यान े हा मागणी व हणज े सरासरी ा ी व
डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकणारा असतो .
वरील िविवध व ैिश ्यांनी यु असल ेली म ेदारी बाजारप ेठ ही प ूण पध चे दुसरे टोक आह े.
परंतु य ात बाजारात ा दोन टोका ंचा म य साधणारी अव था िदस ून येते.
munotes.in
Page 103
म ेदारीतील समतोल आिण मू यिवभ ेद
103 ८.३ म ेदारीतील समतोल (EQUILIBRIUM IN MONOPOLY )
८.३.१ म ेदाराचा अ पकालीन समतोल (Equilibrium of a Monopolist in the
Short -Run) :
म ेदारीत म ेदाराच े मुख उि नफा िमळिवण े हे असत े. अथा त उ पादनाची पातळी
िनि त करताना तो याचा िवचार करतो . म ेदाराचा समतोल हो यासाठी प ुढील अट ची
पूत ता होण े आव यक असत े.
१) सीमांत खच =सीमांत ा ी असावी
२) सीमांत खच व हा सीमा ंत ा ी व ाला खाल ून छेदून वरती जाणारा असला पािहज े.
वरील अट ची प ूत ता होत अस ेल तरच म ेदारीत म ेदाराचा समतोल थािपत होतो .
म ेदाराचा मागणी व (स. ा.) डावीकड ून उजवीकड े खाली सरकणारा अस यान े
कोण याही उ पादन पातळीला सी . ा. ही स. ा. ह न कमी असत े. अथा त समतोल ि थतीत
सी. ा. =सी. ख. असत े. परंतु स. ा. सी. ा. अस यान े समतोल ि थतीत स . ा. सी.ख.
हणज ेच म ेदारीत िक ंमत ही सीमा ंत खचा पे ा नेहमीच जा त असत े. पुढील आक ृती या
सहा यान े म ेदाराचा अ पकालीन समतोल प करता य ेईल.
आकृती मा ंक ८.१
म ेदाराच े न यासह अ पकालीन स ंतुलन
आकृतीम य े O-Xअ ावर उ पादन व O-Yअ ावर खच व ा ी दश िवलेली अस ून MRहा
सीमांत ा ीव , ARहा सरासरी ा ीव , SMC हा अ पकालीन सीमा ंत खच व तर
SAC हा अ पकालीन सरासरी खच व आह े. S िबंदू या िठकाणी अ पकालीन सीमा ंत
खच व सीमा ंत ा ी व ाला खाल या बाज ूने छेदत अस यान े यािठकाणी म ेदाराचा munotes.in
Page 104
met#ce DeLe&Meem$e -II
104 समतोल साधला जातो . ा स ंतुलन िब ंदू या िठकाणी O-Nइतके उ पादन होत े. हणज ेच
समतोला या िठकाणी सीमा ंत ा ी =सीमांत खच आहे.
परंतु म ेदारा या बाबतीत सरासरी ा ी >सीमांत ा ी अशी ि थती अस यान े
समतोला या िठकाणी सरासरी ा ी / िकंमत >सीमांत खच अशी ि थती आढळत े.
आकृतीम य े स.ख. N-Rहा सरासरी ा ी (स. ा.) MN पे ा कमी आह े. यामुळे
म ेदारीला PQRM इतका नफा ा होतो . अथा त हा नफा अवाजवी आह े. येथे
म ेदाराला असाधारण नफा जरी होत असला तरी अ पकाळात म ेदाराला तोटा स ु ा
सहन करावा लाग याचा स ंभव असतो . ही श यता प ुढील आक ृती ार े प करता य ेईल.
आकृती मा ंक ८.२
म ेदाराच े तोट्यासह अ पकालीन स ंतुलन
आकृतीम य े ‘S’िबंदू हा समतोल िब ंदू आहे. या समतोल िब ंदू या िठकाणी घ ेतले जाणार े
उ पादन O-Nइतके आह े. अथा त येथे O-Nइतके उ पादन घ े यासाठी य ेणारा सरासरी
खच MN इतका आह े, तर सरासरी ा ी RN इतक आह े. अथा त MN>RN, हणजेच
सरासरी खच हा सरासरी ा ीप े ा जा त आह े. हणूनच म ेदारास PQRM इतका तोटा
सहन करावा लाग ेल. परंतु सरासरी बदल या खचा पे ा सरासरी ा ी जा त अस यान े
उ पादन चाल ू ठेवले जाते.
८.३.२ म ेदाराचा दीघ कालीन समतोल (Equilibrium of a Monopo list in the
Long -Run) :
दीघ काळात म ेदाराला उ पादनस ं थेला आकारमानात हव े तसे बदल करता य ेतात.
तसेच मागणी माण े उ पादनात बदल क शकतो . या काळात म ेदाराला तोटा सहन
करावा लागणार नाही कारण िक ंमत ही सरासरी खचा पे ा जा त राहील . अथा त या काळात
म ेदारा या समतोलाची म ुख अट हणज े दीघ कालीन सीमा ंत खच व सीमा ंत ा ी munotes.in
Page 105
म ेदारीतील समतोल आिण मू यिवभ ेद
105 व ाला खाल या बाज ूने छेदतो, या उ पादन पातळी या िठकाणी समतोल थािपत
होतो. या िठकाणी सी . ा. दी. सी.ख. असतो . या समतोलाच े वैिश ्य हणज े य ा
बाजारप ेठेत नवीन उ पा दनसं था व ेश करीत नस याच े दीघ काळातही म ेदाराला
असाधारण नफा ा होतो . आकृती या सहा यान े हे अिधक प करता य ेईल.
उ पादन
आकृती मा ंक ८.३
म ेदाराच े दीघ कालीन स ंतुलन
आकृतीम य े ‘S’ िबंदू हा समतोल िब ंदू आहे. या िबंदू या िठकाणी घ ेतले जाणारे उ पादन
O-Nइतके आहे. यासाठी य ेणारा सरासरी खच R-Nइतका व सरासरी ा ी मा MN
इतक आह े, हणज े सरासरी ा ी ही सरासरी खचा पे ा जा त (AR > AC ) आहे.
प रणामी म ेदारास PQRM इतका असाधारण नफा होईल .
एकूणच अस े ल ात य ेते क , म ेदाराला िमळणारा असाधारण नफा हा कायम व पी
आहे. अ पकाळात तोटा सहन करावा लागला तरी तो उ पादन पातळीत बदल क न
तोट्याचे न यात पांतर करीत असतो . दीघ काळात स ु ा नवीन पध कांना व ेश बंदी
अस याम ुळे म ेदाराचा नफा िटक ून राहतो .
आपली गती तपासा :
१) म ेदारीची या या सा ंगा.
२) म ेदारीची म ुख वैिश ्ये कोणती ?
३) म ेदारीत समतोल हो यासाठी कोण या अट ची प ूत ता होण े आव यक असत े?
munotes.in
Page 106
met#ce DeLe&Meem$e -II
106 ८.४ मू यिवभ ेद / िवभेदी म ेदारी (PRICE DISCRIMINATION)
मू यिवभ ेद हणज े एकाच कार या व त ू िकंवा सेवेसाठी व ेगवेग या ाहका ंकडून,
वेगवेग या बाजारात , वेगवेग या व ेळेनुसार व ेगवेगळी िक ंमत घ ेणे होय . म ेदारीत
म ेदाराच े व त ू या प ुरवठ्यावर आिण िक ंमतीवर प ूण िनयं ण अस यान े मह म नफा
िमळिव याक रता म ेदार एकाच कार या व त ूसाठी िक ंवा सेवेसाठी वेगवेग या िक ंमती
आकारतो . या म ेदारीत असा म ू यभेद केला जातो या म ेदारीला िवभ ेदी एकािधकार
(Discriminating Monopoly) असे हणतात . मू यभेद हे म ेदार बाजारप ेठेचे खास
वैिश ्य आह े. उदा. डॉ टरस ् ीमंत णाकड ून जा त फ तर गरीब णाकड ून कमी फ ,
घेताना सव साधारणत : िदसून येते, हा मू यभेदाचाच कार आह े.
या या (Defination ) :
१) ीमती जोन रॉिब सन –“एकाच िनय ं णाखाली उ पादन क ेले या एकाच कार या
व तूसाठी व ेगवेग या ाहकाकड ून वेगवेगळी िक ंमत घ ेणे हणज े मू यभेद होय .”
२) ा. िल स े –“जे हा उ पादक िनरिनरा या ाहका ंना दोन िक ंवा जा त िक ंमतीना ,
उ पादनखचा शी स ंबंधीत नसल े या कारणासाठी एकाच कारची व त ू िवकतो त े हा
मू यभेद होतो .”
३) ा. ि टगलर – “मू यभेद हणज े तांि क ्या सार या असल े या व त ू या या
सीमांत खचा या माणात नसल े या िक ंमत ना िवकण े होय.”
४) ा. टोिनअर आिण ह ेग – “व तूचे जे नग भौितक व ैिश ्यां या ीन े एकसारख े
असताना अशा व ेगवेग या नगा ंची वेगवेगळी िक ंमत ज े हा म ेदाराकड ून आकारली
जाते ते हा मू यभेद घडून येते.”
वरील या या ं या आधार े असा िन कष काढता य ेतो क म ू यभेदाची ाम ु यान े दोन
वैिश ्ये िदसून येतात ती हणज े एकच व त ू व िभ न िक ंमत. व तू या उ पादन खचा त
फरक नसतानाही एकच व त ू िनरिनरा या ाहका ंना िनरिनरा या िक ंमतीला िवकली जात े.
८.४.१ मू यिवभ ेदी म ेदारीतील समतोल :
मू यभेद कर यामाग े म ेदाराचा म ुख हेतू नफा िमळिवण े हा असतो . अथा त यासाठी तो
एकच व त ू वेगवेग या बाजारात व ेगवेग या िक ंमतीला िवकत असतो . अथा त
उ ोगस ं थेचा समतोल या उ पादन पातळीशी होतो ज ेथे सीमा ंत ा ी =सीमांत खच
असतो तसेच सीमा ंत ा ी व ाला सीमा ंत खच व खाल या बाज ूने छेदून वर जाणारा
असतो .
अथा त मू यभेदात िविवध बाजार अि त वात अ सतात . हणज ेच िभ न मागणी व
यां याशी स ंबंधीत सीमा ंत ा ी व असतात . मू यभेदात समतोलासाठी म ुख अटी
हणज े
munotes.in
Page 107
म ेदारीतील समतोल आिण मू यिवभ ेद
107 १) येक बाजारातील सीमा ंत खच =सीमांत ा ी असावी
२) दो ही बाजारातील सीमा ंत ा ी समान असली पािहज े.
मू यभेदात दोन बाजारातील सीमा ंत ा ीची ब ेरीज क न एक ूण सीमा ंत ा ीव िमळतो .
ा एक ूण सीमा ंत ा ी व ाव न व सीमा ंत खच व ाव न एकूण उ पादन िकती असाव े
याचा िनण य घेता येतो व याच े वाटप दोन बाजारात िव साठी करता य ेते. पुढील
आकृती ार े हे अिधक प करता य ेईल.
आकृती ८.४
आकृतीम य े ितस या (३) भागात म ेदाराचा एक ूण समतोल दश िवला आह े. म ेदार एक ूण
उ पादन O-N इतके करेल व या या उ पादनाची िक ंमत ‘MN’ इतक ठ ेवेल. अथा त तो
आपल े उ पादन ‘A’व ‘B’ अशा दोन व ेगवेग या बाजारात िवकणार आह े. यातील ‘A’या
बाजारात मागणीची लविचकता कमी िक ंवा मागणी अिधक अलविचक असल ेले स. ा. १ ही
सरासरी ा ी व व सी . ा. १ सीमांत ा ी व दश िवलेले आहेत. तर ‘B’या बाजारात
मागणीची लविचकता जा त िक ंवा मागणी अिधक लविचक अस ून या याशी स ंबंिधत
स. ा. २ हा सरासरी ा ी व व सी . ा. २ हा सीमा ंत ा ी व दश िवलेले आहेत. येक
उ पादन पातळीशी ‘A’आिण ‘B’या दोन बाजारातील सरा सरी ा ीची आडवी ब ेरीज क न
एकूण सरासरी ा ी व िमळतो (TAR) . तसेच या दोन बाजारातील सीमा ंत ा ीची
आडवी ब ेरीज क न एक ूण सीमा ंत ा ीचा व िमळतो (TMR) . एकूण सीमा ंत ा ी
व ाला (TMR) सीमांत खच व (MC) ‘P’ या िबंदूत खाल ून छेदून वर जातो. या समतोल
िबंदू या िठकाणी घ ेतले जाणार े उ पादन ‘O-N’इतके आह े. येक बाजारातील सीमा ंत
ा ी ही समतोल िब ंदूशी असल े या एक ूण उ पादना या सीमा ंत खचा इतक असण े
आव यक अस यान े ‘P’या िब ंदूतून डावीकड े O-Xअ ाला समा ंतर रेषा काढ यास ती
सी. ा. २ ला P2 िबंदूत छेदते. म ेदाराला या ‘B’बाजारात O2-Nइतके उ पादन M2-N2या
ित नग िक ंमतीला िवकता य ेते. तीच समा ंतर रेषा ‘A’बाजारात सी . ा. १ ला [MR1]
‘P1’या िबंदूत छेदेल व या बाजारात म ेदार O1-N1इत या उ पादनासाठी ितनग M1-N1
इतक िक ंमत आकार ेल. munotes.in
Page 108
met#ce DeLe&Meem$e -II
108 वरील आक ृती व न अस े िदसून येते क ‘A’बाजारात मागणीची लविचकता कमी अस यान े
जा तीत जा त िक ंमतीला कमीत -कमी-नग िवकल े जातील . तर ‘B’या बाजारात मागणीची
लविचकता जा त अस यान े कमी िक ंमतीला जा त नग िवकल े जातात . हणज ेच N1>
M2-N2तसेच O1-N1 + O2 - N2 =O – Nएकूणच ज े हा म ेदारा या उ पादनाला िभ न
बाजारात कमी अिधक लविचक मागणी असत े ते हा म ेदार म ू यभेद क शकतो .
८.४.२ मू यिवभ ेद कार (Types of Price - Discrimination) :
मू यभेद यश वी कर यासाठी व ेगवेग या अट ची प ूत ता करावी लागत े. या अटीन ुसार
मू यभेदाचे िविवध कार िदस ून येतात त े पुढील माण े.
१) य न ुसार म ू यभेद -
येक य ची आिथ क प रि थती आिण गरज िवचारात घ ेऊन म ेदार एकाच व त ू व
सेवेसाठी िनरिन रा या य कड ून वेगवेग या िक ंमती वस ूल करतो , याला यि गत
मू यभेद अस े हणतात .
उदा. डॉ टर गरीब प ेश टला कमी फ , तर ीम ंत पेश टला जा त फ आकारतो .
ाहका या उ प न पातळीचा िवचार क न असा म ू यभेद केला जातो .
२) वयान ुसार म ू यभेद -
ाहका या वयान ुसार एकाच कार या स ेवेसाठी व ेगवेगळे दर आकारल े जातात .
उदा. बस स ेवेम ये १२ वषा या आतील म ूलांना अध ितिकट िदल े जाते, तर याप ुढील
वयोगटातील लोका ंना पूण ितिकट याव े लागत े.
३) उपयोगान ुसार म ू यभेद :
एकाच कारची व त ू िकंवा स ेवा वेगवेग या यवसायात / उ ोगात व ेगवेग या
कारणाक रता उपयोगात आणली जात अस ेल तर व ेगवेग या िक ंमती आकार या जातात .
यालाच उपयोगान ुसार म ू यभेद हणतात .
उदा. वीज म ंडळा माफ त घरातील वापरासाठी , कारखा यातील वापरासाठी व श ेतीसाठी
वापरल े या िवज ेची दर आकारणी व ेगवेगळी क ेली जात े.
४) थानान ुसार म ू यभेद :
एकाच कारची व त ू िकंवा सेवा वेगवेग या िठकाणी व ेगवेग या िक ंमतीला िवकली जात
असेल तर थानान ुसार म ू यभेद होतो . उदा. मुंबईमधील सा या हॉटेलम य े असल े या
चहा या िक ंमतीपे ा ताजमहल हॉटेलम य े िमळणा या चहाची िक ंमत ही जा त असत े.
munotes.in
Page 109
म ेदारीतील समतोल आिण मू यिवभ ेद
109 ५) वेळेनुसार म ू यभेद :
म ेदारीमाफ त सेवे या व ेळेनुसार स ु ा मु यभेद केला जातो . उदा. एस.टी.डी. म ये दूर
अंतरावर कॉल कर यासाठी िदवसा आकारला जाणारा दर व रा ीसाठी आकारला जाणारा
दर हा व ेगवेगळा आह े. हणज ेच सेवा कोण या कालावधीत प ुरिवली जात े, यानुसार दरात
बदल क न म ू यभेद केला जातो .
६) िव या व पान ुसार म ू यभेद :
व तू या िव च े व प कस े आहे यानुसार स ु ा मू यभेद करता य ेतो. उदा. व तूची िव
घाऊक व पाची अस ेल तर कमी िक ंमत आकारली जात े. याउलट िकरकोळ िव साठी
जा त िक ंमत आकारली जात े.
७) व तू िकंवा सेवे या व पान ुसार म ु यभेद :
काही व त ू िकंवा सेवा एका बाजारात ून दुस या बाजारात थला ंतरीत करता य ेत नाहीत ,
यामुळे मू यभेद करता य ेतो. उदा. डॉ ट र एकाच कार या श ि य ेसाठी व ेगवेग या
णाला या या आिथ क प रि थतीचा िवचार करता व ेगवेगळी फ आकारीत असतात .
८) बाजारप ेठे या अप ूण तेनुसार म ू यभेद :
बाजारप ेठेतील ाहक जर अ ानी अस ेल तर िव ेता एकच व त ू िकंवा सेवा वेगवेग या
ाहका ंना वेगवेग या िक ंमतीला िवक ून मू यभेद करतो . उदा. ाहकाकड ून खास ऑड स
घेऊन व त ूची िव करण े.
९) भौगोिलक म ू यभेद :
िनरिनरा या द ेशात िक ंवा िनरिनरा या बाजारात एकच व त ू िकंवा सेवा िनरिनरा या
य ला िनरिनरा या िक ंमतीला िवकली जात े. उदा. ीमंत लोकव ती असल े या
िवभागात जी व त ू अिधक िक ंमतीला िवकली जात े तीच व त ू गरीब लोका ं या वसाहतीत
कमी िक ंमतीला िवकली जात े.
१०) कायद ेशीर पाठबळान ुसार म ू यभेद :
सरकार या कायद ेशीर पाठबळान ुसार स ु ा मू यभेद करता य ेतो. उदा. रेशन द ुकानातील
साखर , ग हाची िक ंमत व ख ु या बाजारातील याच व त ू या िक ंमती यात फरक असतो .
अशा कार े मू यभेदाचे वरील माण े वेगवेगळे कार िदस ून येतात.
आपली गती तपासा :
१) मू यभेद हणज े काय?
२) मू यभेदात समतोलासाठी कोण या म ुख अटी आह ेत?
munotes.in
Page 110
met#ce DeLe&Meem$e -II
110 ८.५ अवपूंजन (DUMPING )
“ यावेळी म ेदार एखादी व त ू देशांतग त बाजारात जा त िक ंमतीला तर परदेशी
बाजारप ेठेत तीच व त ू कमी िक ंमतीला िवकतो , ते हा या ला अवप ुंजन/ राशीपतन अस े
हणतात .”
राशीप तन हा म ू यभेदाचाच एक कार आह े. म ेदार हा द ेशांतग त बाजारात जरी म ेदार
असला तरी , परदेशी बाजारप ेठेत पूण पधा अस यान े याला परद ेशी बाजारप ेठेत तीच
व तू कमी िक ंमतीला िवकण े भाग पडत े.
वेगवेग या बाजारात मागणीची लविचकता व ेगवेग या व पाची असत े. देशांतग त व
परदेशी बाजारप ेठेत उ पादनाची ि थती व ेगवेगळी असत े ती पुढील माण े.
१) य न ुसार म ू यभेद -
देशातंग त बाजारप ेठेत पध चा अभाव अस यान े म ेदारी िदस ून येते. यामुळे ा
बाजारातील मागणी व डावीकड ून उजवीकड े खाली घसरणारा असतो .
२) परदेशी बाजारप ेठ -
परदेशी बाजारप ेठेत मा प ूण पधा अस यान े मागणी व हा प ूण लविचक हणज ेच O-X
अ ाला समा ंतर असतो . अशा प रि थतीत म ेदार/ उ पादकामाफ त िकंमत िनधा रण कशा
प तीन े केले जाते हे पुढील आक ृती ार े प करता य ेईल.
उ पादन
आकृती मा ंक ८.५
आकृतीम य े AR1 आिण MR1 हे देशातंग त सरासरी ा ी व सीमा ंत ा ीच े व अस ून D1
हा देशातंग त मागणी व आह े. िवदेशी बाजारप ेठेतील AR2 व MR2 हे ामु यान े सरासरी
ा ी व व सीमा ंत ा ी व O-Xअ ाला समा ंतर आह ेत. तर D2 हा िवद ेशी मागणी व
आहे.
munotes.in
Page 111
म ेदारीतील समतोल आिण मू यिवभ ेद
111 अवपुंजना या ि थतीत म ेदार द ेशातंग त बाजारप ेठेत O-Lआिण OP2 ा िक ंमती या
दर यान िव करतो . तो OP2 पे ा कमी िक ंमतीला द ेशांतग त बाजारप ेठेत िव करणार
नाही. िवदेशी बाजारप ेठेत तो OP2 ा िक ंमतीला िव कर ेल. मह म नफा
िमळिव यासाठी म ेदाराला दो ही बाजारप ेठेतील सीमा ंत ा ी समान करण े आव यक
ओह. हा व LMQD2 असा होतो . तर एकि त मागणी व LQRD2 असा आह े. सीमांत
ा ीव ाला सीमा ंत खच व (MC) ‘R’ िबंदूत खाल या बाज ूने येऊन छ ेदतो त ेथे समतोल
थािपत होतो . या समतोल िब ंदू पातळीवरील O-Nइतके उ पादन िमळत े. ा
उ पादनाप ैक O-N1इतके उ पादन O-P1िकंमतीला द ेशांतग त बाजारप ेठेत तर N1-N इतके
उ पादन परद ेशी बाजारप ेठेत O-P2 इत या िक ंमतीला िवक ून म ेदार जा तीत जा त नफा
िमळव ेल.
अथा त परद ेशी बाजारप ेठेतील O-P2 ही िक ंमत द ेशांतग त बाजारप ेठेतील O-P1 ा
िकंमतीपे ा कमी आह े.
८.६ सारांश (SUMMARY)
य बाजारात िदस ून येणारी म ेदारी ही मया िदत िक ंवा अप ूण म ेदारी आढळत े.
म ेदारीत म ेदाराच े मुख उि ह े नफा िमळिवण े हे असत े. म ेदारा या समतोलासाठी
सीमांत खच = सीमांत ा ी व सीमा ंत खच व हा सीमा ंत ा ी व ाला खाल ून छेदून
वरती जाणारा असला पािहज े, ा अट ची प ूत ता होण े आव यक असत े.
मू यभेदाची ाम ु यान े दोन व ैिश ्ये िदसून येतात ती हणज े एकच व त ू व िभ न िक ंमत.
व तू या उ पादन खचा त फरक नसतानाही एकच व त ू िनरिनरा या ाहका ंना
िनरिनरा या िक ंमतीला िवकली जात े. म ेदारा या उ पादनाला िभ न बाजारात कमी -
अिधक लविचक मागणी असत े ते हा म ेदार म ू यभेद क शकतो . या- या कारणासाठी
मू यभेद केला जातो यान ुसार याच े िविवध कार िदस ून येतात.
अवपुंजन ही स ंक पना आ ंतररा ीय यापारा या ीन े मह वाची ठ रते. अवपुंजनातग त
म ेदार एखादी व त ू देशांतग त बाजारात जा त िक ंमतीला तर परद ेशी बाजारप ेठेत तीच
व तू कमी िक ंमतीला िवकतो .
८.७ (QUESTION )
१. म ेदारी हणज े काय? म ेदारी बाजाराची व ैिश ्ये कोणती ?
२. म ेदारी प रि थतीत उ पादका या अ पकाली न समतोल प करा .
३. म ेदारी उ पादकाचा दीघ कालीन समतोल प करा .
४. मू यभेद हणज े काय? मू यभेदाचे िविवध कार सा ंगा.
५. िवभेदी म ेदारा या समतोला या अटी कोण या ?
६. टीप िलहा : अवपूंजन
munotes.in
Page 112
112 ९
म ेदारीय ु पध तील स ंतुलन
घटक रचना :
९.० उि य े
९.१ तावना
९.२ म ेदारीय ु पध ची वैिश ्ये
९.३ म ेदारीय ु पध तील िक ंमत व उ पादन िनि ती
९.४ म ेदारीय ु पध तील अप यय
९.५ सारांश
९.६
९.० उि य े (OBJECTIVE S)
या घटकाचा अ यास क े यानंतर िव ा या ना पुढील बाब च े ान ा होईल .
म ेदारीय ु पध ची संक पना .
म ेदारीय ु पध ची वैिश ्ये
म ेदारीय ु पध तील िक ंमत व उ पादन िनि ती
म ेदारीय ु पध तील अप यय
९.१ तावना (INTRODUCTION)
सनातनवादी िवचारव ंतानी १९२० पय त मू यिनि तीसाठी प ूण पधा व म ेदारी या दोन
ा पा ंचा वापर क ेला. अथा त हे दो ही ही ा प े दोन टोकाच े व यावहा रक जगात लाग ू न
पडणार े अस यान े नवीन ा पाची गरज भास ू लागली .
नवीन ा पा या िदश ेने थम िवचार ा . ाफा या ंनी १९२६ म ये मांडले. यानंतर
१९३३ म ये ा. एडवड च बरलीन या ंनी ‘The Theory of Monopolistic
Competition’ व सौ . जोन रॉिब सन या ंनी ‘The Economics of Imperfect
Competition’ ा ंथाम य े अन ु मे 'म ेदारीय ु पधा ' आिण 'अपूण पधा ' या
संक पना मा ंड या. याचा अथ असा क बाजारात प ूण पधा आिण म ेदारी याच े िम ण
असल ेली म ेदारीय ु पधा अि त वात असत े.
munotes.in
Page 113
म ेदारीय ु पध तील स ंतुलन
113 म ेदारीय ु पध चा अथ :
म ेदारीय ु पधा ा स ंक पन ेचा अथ पुढील या या ंव न अिध क प करता य ेईल.
१) ा. च बरलीन : “ य यवहारात म ेदारी आिण प ूण पधा य ांची वैिश ्ये एक
आढळ ून येणारी बाजारप ेठ हणज े म ेदारीय ु पधा होय.”
२) ा. िल स े : “म ेदारीय ुकत पध चा बाजार हणज े असा बाजार क , यात अन ेक
उ पादन स ंघटना पर परा ंना पया यी ठरणा या व एक सार या िदसणा या परंतु य ात
एक नसणा या व तूचे उ पादन करत असतात .”
३) ा. नॉक : “ या बाजारात अन ेक उ ोग स ं था जवळ या पया य ठरणा या व तूची
िनिम ती करत असतात आिण द ुस या उ ोग सं थांना तशाच कार या व त ू तयार क न
बाजारात व ेश कर याच े वात ं असत े अशी बाजारप ेठ हणज े म ेदारीय ु पध ची
बाजारप ेठ होय .”
वरील या या ंव न आपणास म ेदारीय ु पधा हणज े काय ह े ल ात य ेते. म ेदारीय ु
पध चे व प जाण ून घे यासाठी ित या व ैिश ्यांचा िवचार करण े गरजेचे ठरते.
९.२ म ेदारीय ु पध ची वैिश ्ये (FEATURES OF
MONOPOLISTIC COMPETITION)
पूण पधा व म ेदारी या ंचे िम ण असल े या ा बाजारप ेठेम ये दो ही बाजारप ेठेची ल ण े
िदसून येतात. या िशवाय काही ल ण े हे ामु याने ाच बाजारप ेठेशी संबंिधत आह ेत ती
पुढील माण े.
१) असं य िव ेते/ उ पादन प ेढ्या :
म ेदारीय ु बाजारप ेठेत िव े याची स ं या ही ख ूप जा त असली त री ती प ूण पध इतक
मोठी नसत े, तरी स ु ा मागणीच े िवभाजन होत अस यान े िव ेता िक ंमतीवर मोठ ्या
माणात भाव पाड ू शकत नाही .
२) असं य ाहक :
म ेदारीय ु पध या बाजारप ेठेत ाहका ंची स ं या च ंड असत े. तो आप याला हवी
असणारी व त ू कोण याही िव े याकड ून खर ेदी क शकतो .
३) मु आगमन व म ु िनग मन :
म ेदारीय ु पध या बाजारात वेश कर याच े वात ं हे िव े याला िक ंवा उ पादकाला
असत े. तो बाजारप ेठेत के हा ही व ेश क न व त ूचे उ पादन घ ेऊ शकतो व िव क
शकतो . तसेच तो क े हाही व त ूचे उ पादन व िव ब ंद क न बाजारप ेठेतून बाह ेर पडू
शकतो . अथा त याम ुळे दीघ काळात उ पाद न पेढ्यांची सं या सतत बदलत राहत े.
munotes.in
Page 114
met#ce DeLe&Meem$e -II
114 ४) पया यी व त ूची उपल धता :
म ेदारीय ु पध या बाजारप ेठेत अन ेक उ पादक ह े अनेक व त ूचे उ पादन घ ेत असतात
क या व त ू ा एकम ेकांना पया यी असतात . ा पया यी व त ूचे वेगळेपण ह े ामु यान े
याचा र ंग व आका र ा व पात िदस ून येते. थोड यात पया यी व त ूची सं या ही मोठी
िदसून येते.
५) वाहत ूक खच :
म ेदारीय ु पध त वाहत ूक खचा चा िवचार क ेला आह े. अथा त वाहत ूक खचा चा िकंमतीवर
होणारा प रणाम टाळ यासाठी उ पादक जवळची बाजारप ेठ काबीज कर याचा य न
करतो .
६) व तूभेद :
व तूभेद हे म ेदारीय ु पध चे मह वाच े ल ण आह े. ा अ ंतग त तो आपली व त ू
इतरां या व त ूपे ा कशी व ेगळी आह े हे दाखिव याचा य न करीत असतो . यासाठी
व तूचा रंग, आकार , बांधणी, सुवास, िटकाऊपणा , िच ह, पॅिकंग इ. म ये फरक क न
आपली व त ू इतरा ंपे ा े आह े अस े भासिव याचा य न करतो . व तुभेदामुळे
उ पादकाला बाजारप ेठेत िटक ून राहता य ेते.
७) िव खच :
म ेदारीय ु पध त िनकट या पया यी व त ूचे उ पादन घ ेणा या िव े याची स ं या अिधक
अस यान े पध त िटक ून राह यासाठी िव खचा ची आव यकता असत े. ात व त ूसोबत
पूरक व त ू देणे, िव वर बि स , व तुदु तीची हमी द ेणे, उधारीवर व त ूची िव , दश न
भरिवण े, जािहराती करण े, इ. मागा चा अवल ंब करावा लागतो .
८) वतं िकंमत धोरण :
अनेक िव ेते पया यी व तूची िव करत अस यान े बाजारप ेठेत िटक ून राह यासाठी
िव े याला वत ं िकंमत िवषयक धोरण ठरवाव े लागत े.
९) ाहकास िनवडीच े वात ं य :
म ेदारीय ु पध म ये एकाच कार या व त ूंची िव करणार े अनेक िव ेते असतात .
तसेच पध त िटक ून राह यासाठी त े मू यभेद व िव खच करीत असतात . अशा ा
बाजारप ेठेत ाहकाला अन ेक पया यी व त ूची बाजारप ेठे उपल ध असत े. तो आप याला
हवी असल ेली व त ू ह या या िव े याकड ून ह या या व ेळेस ह या या माणात खर ेदी
क शकतो .
munotes.in
Page 115
म ेदारीय ु पध तील स ंतुलन
115 १०) समूह संक पना :
म ेदारीय ु पध या बाजारप ेठेत व त ुिभ नता असत े. येक िव ेता बाजारप ेठेत िटक ून
राह याचा य न करत असतो . पया यी व त ू मधील पधा टाळ यासाठी िव ेता आपला
संघ िकंवा सम ूह थापन क शकतात .
आपली गती तपासा :
१) म ेदारीय ु पधा हणज े काय?
२) प करा : व तूभेद हे म ेदारीय ु पध चे मह वाच े ल ण आह े.
९.३ म ेदारीय ु पध तील िक ंमत व उ पादन िनि ती (PRICE AND
OUTPUT DETERMINATION UNDER MONOPOLISTIC
COMPETITION)
म ेदारीय ु बाजारप ेठ हे पूण पधा व म ेदारी या ंचे िम ण आह े. अशा बाजारप ेठेत
उ पादकाचा ह ेतू नफा िमळिवण े हा असतो . यासाठी तो व त ूभेद तस ेच िव खच ही
करतो . तसेच उ पादन करत े वेळी सीमा ंत उ पादन खच हा सीमा ंत ा ीप े ा जा त
असणार नाही , याची द ता द ेखील घ ेत असतो . या बाजारप ेठेत उ पादन आिण िक ंमत
यांची िविवध कालावधीम य े कशी िनि ती होत े, याचे िव ेषण प ुढील माण े केले आहे.
अ) अ पकालीन समतोल (Short Run Equilibrium) :
अ पकाळात उ ोगस ं थेचा समतोल हो यासाठी सीमा ंत ा ी आिण िसमा ंत खच (सी. ा.
=सी.ख.) समान हाव े लागतात . सीमा त ा ी ही सीमा त खचा पे ा (सी. ा. >सी.ख.)
जा त असत े, ते हा उ ोगस ं थेला अवा तव नफा िमळतो . यामुळे उ पादन वाढीस
चालना िमळत े. याउलट ज े हा सीमा ंत ा ी प े ा सीमा ंत खच (सी. ा. < सी.ख.) जा त
असतो , ते हा उ पादन सं थेला तोटा होतो . अशा व ेळी उ पादन कमी कर याचा य न
केला जातो . थोड यात , येक उ ोगस ं थेचा समतोल हा सीमा ंत ा ी व सीमा ंत खच
जेथे समान होतो त ेथे होतो व या िठकाणी असल ेली िक ंमत आिण उ पादन माण िनि त
केले जाते. या बाजारात अन ेक न या ज ु या स ं था व त ूचे उ पादन घ ेत अस यान े यांचे
उ पादन खच व िकंमती व ेगवेग या राहतात . प रणामी अ पकाळात काही उ ोगस ं थांना
भरपूर नफा , तर काह ना तोटा ही सहन करावा लागतो . अथा त उ पादक ज ेथे सवा िधक
नफा िमळतो या पातळीपय त (सी. ा. =सी.ख.) उ पादन घ ेतो. अ पकालीन स ंतुलनात
पुढील तीन अव था िनमा ण होतात .
१) अित र न यासह अ पकालीन समतोल :
अ पकाळात उ पादकाला अित र नफा ा होऊ शकतो . अथा त यासाठी सरासरी
ा ी ही सरासरी खचा पे ा (स. ा. >स.ख.) जा त असायला पािहज े. हे पुढील आक ृती ार े
अिधक प होत े. आकृतीम य े ‘O-X’अ ावर उ पादन व ‘O-Y’अ ावर िक ंमत दश िवली
आहे अ.सी.ख. व अ.स.ख. हे अनु मे अ पकालीन सीमा ंत खच व व अ पकालीन
सरासरी खच व आह ेत. तर सी . ा. व स. ा. हे सीमा ंत ा ी व सरासरी ा ी दश िवतात . munotes.in
Page 116
met#ce DeLe&Meem$e -II
116
आकृती मा ंक ९.१
सीमांत ा ी आिण सीमा ंत खच व ‘Q’िबंदूत एकम ेकांना छेदतात . यामुळे तेथे समतोल
साधतो . या िब ंदूला उ ोग स ं था O-Nइतके उ पादन करत े व जा तीत जा त फायदा
िमळवतो . O-Nउ पादनाची O-P इतक िक ंमत आ हे. तर Q-R इतका खच आह े.
िकंमतीत ून खच वजा क े यास उ ोगस ं थेला य ेक नगामाग े एवढा नफा िमळ ेल.
एकूण ा ी - एकूण खच =नफा
ONSP - ONTR = RPST आकृतीतील छाया ंिकत भाग हा अित र नफा दश िवतो.
२) सव साधारण न यासह अ पकालीन समतोल -
अ पकाळात उ पा दका या अ पकालीन सरासरी खच (अ.स.ख.) आिण सरासरी ा ी
(स. ा.) एकसारख े असतात त ेथे सव साधारण नफा िनमा ण होतो .
उ पादन
आकृती मा ंक ९.२ munotes.in
Page 117
म ेदारीय ु पध तील स ंतुलन
117 सव साधारण न यासह अ पकालीन स ंतुलन
आकृतीम य े O-X अ ावर उ पादन व O-Y अ ावर खच व ा ी दश िवली आ हे. सी. ा. व
स. ा. हे सीमा ंत ा ी व सरासरी ा ी च े व अस ून अ.सी.ख. व अ.स.ख. हे अ पकालीन
सीमांत खच व अ पकालीन सरासरी खच व आह ेत. अ.सी.ख. व सी . ा. हे व
एकमेकांना ‘S’िबंदूत छेदतात . याच पातळीस अ .स.ख. व स. ा. हे ‘R’या िब ंदूत समान
होतात . यामुळे उ पादकास क ेवळ सामा य नफा ा होईल व यास OP ही िक ंमत
िमळेल.
३) तोटया सह अ पकालीन समतोल -
अ पकाळात जर उ पादकाची िक ंमत या या अ पकालीन सरासरी खचा पे ा कमी अस ेल
तर यास तोटा होऊ शकतो .
उ पादन
आकृती मा ंक ९.३
तोटयासह अ पका लीन स ंतुलन
आकृतीम य े O-X अ ावर उ पादन व O-Y अ ावर िक ंमत, खच व ा ी दश िवली आह े.
अ.स. ा. व अ.सी. ा. हे अ पकालीन सरासरी ा ी व अ पकालीन सीमा ंत ा ीच े व
असून अ.सी.ख. व अ.स.ख. हे अ पकालीन सीमा ंत खच व अ पकालीन सरासरी खच
व आहेत. सी. ा. व सी.ख. व एकम ेकांना ‘S’िबंदूत छेदतात . O-N उ पादनास ONTR
एवढा खच येतो. तर ा ी ONQP ही एवढी होत े. खचा मधून ा ी वजा क े यास PRTQ
एवढा तोटा होतो . आकृतीतील छाया ंिकत भाग हा उ पादनाचा एक ूण तोटा आह े.
munotes.in
Page 118
met#ce DeLe&Meem$e -II
118 ९.३.२ दीघ कालीन समतोल (Lon g Run Equilibrium) :
अ पकाळात एका उ ोगस ं थचे संतुलन सा य होत े. परंतू जेथे अनेक उ ोगस ं थांचा
समाव ेश होतो त ेथे संतुलन सा य होत नाही . तसेच अ पकाळात प ेढीस अित र नफा
ा होत अस यान े अनेक नवीन उ ोगस ं था न या या अिभलाष ेने बाजारात व ेश
करता त याम ुळे दीघ काळात व त ूचा पुरवठा वाढ ून िकंमती कमी होऊन क ेवळसामा य
नफा ा होतो . तसेच या उ ोगस ं थांना तोटा होतो या दीघ काळात बाजारप ेठ
सोडतील . दीघ काळात उ ोगस ं थांची सं या जा त राह न मागणी व हा अिधक लविचक
असेल.
दीघ काळातील स ंतुलनासाठी सी . ा. = सी.ख. = स. ा. = स.ख. अशी ि थती िनमा ण
हावी लागत े.
आकृती मा ंक ७.४ म ये O-X अ ावर उ पादन व O-Y अ ावर खच व ा ी दश िवली
आहे. दी.स. ा. व दी.सी. ा. हे दीघ कालीन सरासरी ा ी व दीघ कालीन सीमा ंत ा ीच े
व अस ून दी.सी.ख. व दी.स.ख. हे दीघ कालीन सीमा ंत खच व दीघ कालीन सरासरी खच
व आह ेत.
उ पादन
आकृती मा ंक ९.४
म ेदारीय ु पध तील दीघ कालीन स ंतुलन
सी. ा. व सी.ख. हे व एकम ेकांना िबंदूत छेदतात तस ेच स. ा. व स.ख. हे व एक ेमकांना
िबंदूत छेदतात . आकृतीत दािखव या माण े इतक े उ पादन अस ून दीघ काळात इतक
िकंमत आह े. म ेदारी य ु पध त सी. ा. =सी.ख. आिण स . ा. =स.ख. या दो ही अटी
पूण झाले या अस यान े येक उ ोगस ं थेला सव साधारण नफा ा होतो . munotes.in
Page 119
म ेदारीय ु पध तील स ंतुलन
119 आपली गती तपासा :
१) अ पकाळात उ ोगस ं थेचा समतो हो यासाठी कोण या अटीची प ूत ता होण े आव यक
आहे?
२) दीघ कालीन स ंतुलनासाठी कोणती अट आव यक आह े?
९.४ म ेदारीय ु पध तील अप यय (WASTES OF
MONOPOLISTIC COMPETITION)
म ेदारीय ु पधा ही जरी यवहाय असली तरी ती यात काही अप य य सु ा िदस ून
येतात. िव े याम य े होणा या िकंमत व िक ंमते र पध मुळे अथ यव थ ेत पुढील अप यय
िदसून येतात.
१) अित र मत ेची िनिम ती :
म ेदारीय ु पध त उ पादक हा य ुनतम सरासरी खचा ला उ पादन घ ेत नाही . तो
उ पादनाचा सरासरी खच कमी क न उ पादन प ूण मत ेपय त वाढव ू शकतो . परंतु याला
व तूची िकंमत ही सरासरी खचा पे ा कमी करायची नसत े. अथा त यासाठी तो दीघ काळात
सरासरी खच िकमान पातळीवर य े यापूव च उ पादन था ंबिवतो .
२) जािहरातीवर होणारा अप यय :
म ेदारीय ु पध तील उ ोगस ं थेचे यश ह े ाहकावर अवल ंबून असते. ाहकाला
आकिष त कर यासाठी मोठ ्या माणात जािहरात खच करावा लागतो . उ पादन
खचा बरोबरच करावा लागणारा िव खचा चा भार हा श ेवटी िक ंमती या पान े ाहकावरच
पडतो . अथा त अशा अनाव यक खचा मुळे साधना ंचा अप यय होतो .
३) वाहत ूक खच :
म ेदारीय ु पध त व त ूभेद केला जात अस यान े उ पादकाला आपली व त ू सतत नव -
नवीन बाजारप ेठेत नेऊन िवकावी लागत े. भावी मागणीसाठी क ेला जाणारा हा वाहत ूक
खच शेवटी ाहकाकड ूनच वस ूल केला जातो .
४) जा तीची िक ंमत :
म ेदारीय ु पध त उ पादकाचा समतोल हा िकमान सरासरी खच पातळी य े यापूव च
थािपत होतो . अशा प रि थतीत म ेदारीय ु पध तील उ पादक व त ूची िकंमत स ु ा
अिधक आकारतो .
५) बेरोजगारी :
म ेदारीय ु पध त यूनतम पातळी या आधीच उ पादन था ंबिवल े जात अ स यान े पूण
मतेचे उ पादन न घ ेत यान े बेरोजगारीची सम या िनमा ण होत े. munotes.in
Page 120
met#ce DeLe&Meem$e -II
120 ६) ाहकाची िदशाभ ूल :
म ेदारीय ु पध त जा तीत जा त ाहक आकिष त कर यासाठी व त ूला मागणी वाढावी
हणून उ पादक व त ूभेद करतात . व तूचा रंग, आकार , पॅिकंग, जािहराती इ . मा यमात ून
ब याचदा हल या दजा या व त ू ाहका ंना िवक ून या ंची िदशाभ ूल केली जात े.
७) िवशेषीकरणाचा अभाव :
म ेदारीय ु पध त व त ूभेद केला जात अस यान े व त ू या िवश ेषीकरणावर भर िदला
जात नाही . यामुळे उ पादन खच वाढतो व व त ूची िकंमत स ु ा वाढ ते.
एकूणच म ेदारीय ु पध त वरील अप यया ंमुळे व त ूची िक ंमत वाढ ून, पधा वाढून,
साधना ंचा दु पयोग होऊन हा सव भार य व अ य पण े ाहकावर पडतो .
९.५ सारांश (SUMMARY)
पूण पधा व म ेदारी या या िम णात ून म ेदारीय ु पध ची बाजारप ेठ तयार होत े.
अथा त अशा बाजारप ेठेची ल ण े सु ा ा दोन बाजारप ेठां या िम णा या व पात िदस ून
येतात. यािशवाय व त ूभेद, िव खच , ाहकाची पस ंती ा सारखी काही मह वप ूण ल ण े
सु ा ा बाजारप ेठेत िदस ून येतात. या बाजारप ेठेत उ पादन आिण िक ंमत याची
अ पकालीन व दीघ कालीन समतोलाची ि थती िदस ून येते. अ पकालीन स ंतुलना या
अित र न यासह, सव साधारण न यासह व तोट ्यासह समतोल अशा अव था िदस ून
येतात. तर दीघ कालीन स ंतुलनासाठी सी . ा. =सी.ख. =स. ा. =स.ख. अशी ि थती
असावी लागत े. तसेच प ध तील अप ययाचा श ेवटी सव भार हा ाहक / उपभो यावरच
पडतो .
९.६ (QUESTIONS )
१) म ेदारीय ु पधा हणज े काय? ितची िविवध व ैिश ्ये कोणती ?
२) म ेदारीय ु पध तील उ ोगस ं थेचा अ पकालीन समतोल प करा .
३) म ेदारीय ु पध तील पेढीचा दीघ कालीन समतोल प करा .
४) टीप िलहा -
अ) म ेदारीय ु पध तील अप यय .
munotes.in